حضرت زهرا علیهاالسلام از منظر امیرالمومنین علیه‌السلام

 

منزلت و جایگاه رفیع حضرت زهرا علیهاالسلام در نزد حضرت علی علیه‌السلام نشانگر اوج شخصیت زن در نگاه اوست، یک زن می‌تواند چنان بالا رود که مایه مباهات و افتخار امیر المؤمنین (علیه‌السلام) گردد. اگرچه بیان عظمت مقام حضرت فاطمه علیهاالسلام در نزد امیر المؤمنین علیه‌السلام خود تحقیق مستقلی می‌طلبد لکن در اینجا فهرست‌وار، به ذکر پاره‌ای از موارد، پرداخته شده تا بیانگر اوج مقام و مرتبه زن در نگرش حضرت باشد.

 

مباهات حضرت علی به همسری فاطمه علیهماالسلام

شخصیت بزرگی چون علی علیه السلام به همسری فاطمه علیهاالسلام افتخار می‌کند و همسری با او را برای خود فضیلت و ملاک برتری بر دیگران و شایستگی پذیرش مسئولیت‌های سنگینی چون رهبری جهان اسلام می‌داند. برخی از موارد که حضرت برای اثبات حقانیت خود به داشتن همسری فاطمه علیهاالسلام استناد فرموده‌اند عبارت است از:

* در پاسخ نامه‌ای به معاویه از جمله فضیلت‌ها و امتیازهایی که حضرت به آن اشاره می‌فرمایند این است که: «وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ‏ وَ مِنْکُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَب‏»^[1] «بهترین زنان جهان از ماست و حمالة الحطب و هیزم کش دوزخیان از شماست.»

* در جریان شورای شش نفره که خلیفه دوم برای جانشینی وی را تعیین کرده بود حضرت خطاب به سایر اعضا فرمود: «قَالَ نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ زَوْجَتُهُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ غَیْرِی؟ قَالُوا لَا»، «آیا در بین شما به جز من کسی هست که همسرش بانوی زنان جهان باشد؟» همگی پاسخ دادند: نه. [2]

* در جریان سقیفه حضرت ضمن برشمردن فضایل و کمالات خویش و این‌ که باید بعد از پیامبر، او رهبری و هدایت جامعه اسلامی را عهده‌دار شود به ابوبکر فرمود: «نَشَدْتُکُمْ بِاللَّهِ هَلْ فِیکُمْ أَحَدٌ زَوْجَتُهُ سَیِّدَةُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ غَیْرِی؟ قَالُوا لَا» «تو را به خدا سوگند می‌دهم! آیا آن کس که رسول خدا او را برای همسری دخترش برگزید و فرمود خداوند او را به همسری تو [علی] در آورد من هستم یا تو؟ ابوبکر پاسخ داد: تو هستی.[3]

فاطمه رکن علی

از مقامات ممتازی که مخصوص پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت فاطمه علیهاالسلام می‌باشد رکن بودن برای علی است. در حدیثی می‌خوانیم پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمودند: «سَلَامٌ عَلَیْکَ أَبَا الرَّیْحَانَتَیْنِ مِنَ الدُّنْیَا، فَعَنْ قَلِیلٍ یَذْهَبُ رُکْنَاکَ وَاللَّهُ خَلِیفَتِی عَلَیْکَ» ، فَلَمَّا قُبِضَ النَّبِیُّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ عَلِیٌّ: هَذَا أَحَدُ الرُّکْنَیْنِ الَّذِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمَّا مَاتَتْ فَاطِمَةُ قَالَ: هُوَ الرُّکْنُ الْآخَرُ الَّذِی قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ.»[4] سلام بر تو ای پدر دو ریحانه بهشتی (حسن و حسین (علیهما‌السلام)[5]، به خدا قسم به زودی دو رکن تو خواهند رفت، و خدا بهترین خلیفه و همراه برای تو بعد از من است. جابر گوید: هنگامی که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله از دنیا رفت حضرت فرمود: رسول خدا یکی از آن دو رکن بود. و او گوید: هنگامی که فاطمه از دنیا رفت حضرت فرمود: فاطمه آن رکن دیگر بود.

این حدیث در منابع شیعه با واژه «ینهد» به جای «یذهب». و در بعضی نسخ «أُوصِیکَ بِرَیْحَانَتَیَّ مِنَ اَلدُّنْیَا» نیز آمده است. [6]

از این رو بود که وقتی خبر شهادت زهرا سلام‌الله‌علیها به حضرت رسید، حضرت با صورت به زمین افتادند و می‌فرمودند: «بِمَنِ العَزاء‌ یا بِنتِ مُحمد؟ کنت بِکِ اتعزی فَفیم العَزاء من بعدک؟»[7]؛ به چه چیزی آرامش یابم ای دختر محمد؟ من به وسیله تو تسکین می‌یافتم؛ بعد از تو به چه چیزی آرامش یابم؟

 

مددکار در اطاعت الهی

انبیاء و پیشوایان معصوم تنها راه سعادت و خوشبختی انسان‌ها را پیروی از دستورات الهی می‌دانستند و از این رو بهترین همکار و دوست برای آنان کسی بود که در این راستا به آنها کمک کند.

می‌خوانیم علی علیه‌السلام در پاسخ پیامبر که سؤال کردند:«همسرت را چگونه یافتی؟» گفتند: « نِعْمَ اَلْعَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اَللَّهِ»، «بهترین یاور در راه اطاعت از خداوند.»[8]

تمسک علی علیه السلام به کلام زهرا علیهاالسلام

حضرت در حدیث اربع مائة بعد از این که فرمودند در مراسم تجهیز مرده‌ها گفتار خوب داشته باشید چنین ادامه دادند: «فان بنت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله لما قبض ابوها ساعدتها جمیع بنات بنی‌هاشم، قالت: دعوا التعداد و علیکم بالدعا.»

حضرت زهرا علیهاالسلام بعد از ارتحال رسول اکرم صلی الله علیه و آله به زنان بنی‌هاشم که او را یاری می‌کردند و زینت‌ها را رها کرده و لباس سوگ در بر نموده‌اند، فرمود: «این حالت را رها کنید و بر شماست که دعا و نیایش نمایید.»[9]

تنها تسلّی بخش علی علیه السلام

حضرت بعد از شهادت فاطمه علیها‌السلام خطاب به ایشان فرمودند:

«بِمَنِ العَزاءُ‌ یا بِنتَ مُحمَد؟ کُنتُ بِکِ اَتَعزی فَفیمَ العَزاء مِن بَعدِکِ؟»[10]؛ با چه کسی آرامش یابم ای دختر محمد؟ من به وسیله تو تسکین می‌یافتم؛ بعد از تو با چه کسی آرامش یابم؟

غضب خداوند به غضب فاطمه علیهاالسلام

حضرت علی علیه‌السلام از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل نموده که ایشان فرمودند:

«انَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَیَغضِبُ لِغَضِبِ فاطِمَه وَ یَرضی لِرِضاها»[11]؛ خداوند عزوجل به خاطر خشم فاطمه، خشمگین؛ و برای خشنودی و رضایت فاطمه راضی می‌شود.

و در حدیث دیگر خطاب به حضرت فاطمه علیهاالسلام فرمودند:

«انَّ اللهَ لَیَغضِبُ لِغَضَبِکِ وَ یَرضی لِرِضاکِ»[12]؛ خداوند برای خشم تو، خشمگین و برای خشنودی تو، خشنود می‌شود.

برگزیده پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله

حضرت علی علیه السلام در مصیبت حضرت زهرا علیهاالسلام خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «قل یا رسول الله عن صفیتک صبری»؛ « یعنی این صفیه توست، بانویی که صفوه تو، مصطفی و برگزیده توست رحلت کرده و صبر فقدانش برای من دشوار است.»[13]

تکرار مصیبت فقدان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله

هنگام ارتحال بزرگ بانوی اسلام حضرت فاطمه (علیها‌السلام) و بیان وصایا و حلالیت ایشان حضرت در پاسخ می‌گوید: «مَعَاذَ اللَّهِ أَنْتِ أَعْلَمُ بِاللَّهِ وَ أَبَرُّ وَ أَتْقَى وَ أَکْرَمُ وَ أَشَدُّ خَوْفاً مِنْ اللَّهِ مِنْ أَنْ أُوَبِّخَکِ بِمُخَالَفَتِی قَدْ عَزَّ عَلَیَّ مُفَارَقَتُکِ وَ تَفَقُّدُکِ إِلَّا أَنَّهُ أَمْرٌ لَا بُدَّ مِنْهُ وَ اللَّهِ جَدِّدْتِ عَلَیَّ مُصِیبَةَ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ قَدْ عَظُمَتْ وَفَاتُکِ وَ فَقْدُکِ فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ مِنْ مُصِیبَةٍ مَا أَفْجَعَهَا وَ آلَمَهَا وَ أَمَضَّهَا وَ أَحْزَنَهَا هَذِهِ وَ اللَّهِ مُصِیبَةٌ لَا عَزَاءَ لَهَا وَ رَزِیَّةٌ لَا خَلَفَ لَهَا»، «پناه به خدا، تو داناتر و پرهیزکارتر و گرامی‌تر و نیکوکارتر از آنی که به جهت مخالفت کردنت با خود، تو را مورد نکوهش قرار دهم. دوری از تو و احساس فقدانت بر من گران خواهد بود، ولی گریزی از آن نیست. به خدا قسم با رفتنت مصیبت رسول خدا را بر من تازه نمودی، یقینا مصیبت تو بزرگ است مصیبتی که هیچ چیز و هیچ کس نمی‌تواند به انسان دلداری دهد و هیچ چیز نمی‌تواند جایگزین آن شود.»

 

مقدم نمودن خواست فاطمه برخواست خویش

در هنگام وصیت حضرت زهرا علیهاالسلام در پاسخ امام به ایشان و گریستن هر دو، سپس امام سر مبارک فاطمه علیهاالسلام را به سینه چسباند و گفت: «أَوْصِینِی بِمَا شِئْتِ فَإِنَّکِ تَجِدِینِی وَفِیّاً أُمْضِی کُلَّ مَا أَمَرْتِنِی بِهِ وَ أَخْتَارُ أَمْرَکِ عَلَى أَمْرِی»‏^[14]

 «هر چه می‌خواهی وصیت کن، یقینا به عهد خود وفا کرده، هر چه فرمان دهی انجام می‌دهم و فرمان تو را بر نظر و خواست خویش مقدم می‌دارم.»[15]

پایان شکیبایی علی علیه السلام

علی علیه‌السلام که اسوه صبر و استقامت است اما در شهادت حضرت زهرا علیهاالسلام تاثر و تالم خود را چگونه اظهار می‌دارد، تا آنجا که بعد از دفن همسر گرامیش در حالی که حزن و اندوه تمام وجود او را فرا گرفته بود خطاب به قبر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عرضه داشت:

«قَلَّ یَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِیَّتِکَ صَبْرِی وَ عَفَا عَنْ سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ تَجَلُّدِی إِلَّا أَنَّ لِی فِی التَّأَسِّی بِسُنَّتِکَ فِی فُرْقَتِکَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ فَلَقَدْ وَسَّدْتُکَ فِی مَلْحُودَةِ قَبْرِکَ وَ فَاضَتْ نَفْسُکَ بَیْنَ نَحْرِی وَ صَدْرِی بَلَى وَ فِی کِتَابِ اللَّهِ لِی أَنْعَمُ الْقَبُولِ- إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ‏ قَدِ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِیعَةُ وَ أُخِذَتِ الرَّهِینَةُ وَ أُخْلِسَتِ الزَّهْرَاءُ فَمَا أَقْبَحَ الْخَضْرَاءَ وَ الْغَبْرَاءَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا حُزْنِی‏ فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَیْلِی فَمُسَهَّدٌ وَ هَمٌّ لَا یَبْرَحُ مِنْ قَلْبِی أَوْ یَخْتَارَ اللَّهُ لِی دَارَکَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا مُقِیمٌ کَمَدٌ مُقَیِّحٌ وَ هَمٌّ مُهَیِّجٌ‏ سَرْعَانَ مَا فَرَّقَ بَیْنَنَا وَ إِلَى اللَّهِ أَشْکُو وَ سَتُنْبِئُکَ ابْنَتُکَ بِتَظَافُرِ أُمَّتِکَ عَلَى هَضْمِهَا فَأَحْفِهَا السُّؤَالَ‏^[17] وَ اسْتَخْبِرْهَا الْحَالَ فَکَمْ مِنْ غَلِیلٍ مُعْتَلِجٍ بِصَدْرِهَا لَمْ تَجِدْ إِلَى بَثِّهِ سَبِیلًا وَ سَتَقُولُ وَ یَحْکُمُ اللَّهُ‏ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ* سَلَامَ مُوَدِّعٍ لَا قَالٍ وَ لَا سَئِمٍ فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلَا عَنْ مَلَالَةٍ وَ إِنْ أُقِمْ فَلَا عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اللَّهُ الصَّابِرِینَ وَاهَ وَاهاً وَ الصَّبْرُ أَیْمَنُ وَ أَجْمَلُ وَ لَوْ لَا غَلَبَةُ الْمُسْتَوْلِینَ لَجَعَلْتُ الْمُقَامَ وَ اللَّبْثَ لِزَاماً مَعْکُوفاً وَ لَأَعْوَلْتُ إِعْوَالَ الثَّکْلَى عَلَى جَلِیلِ الرَّزِیَّةِ فَبِعَیْنِ اللَّهِ تُدْفَنُ ابْنَتُکَ سِرّاً وَ تُهْضَمُ حَقَّهَا وَ تُمْنَعُ إِرْثَهَا وَ لَمْ یَتَبَاعَدِ الْعَهْدُ وَ لَمْ یَخْلَقْ مِنْکَ الذِّکْرُ وَ إِلَى اللَّهِ یَا رَسُولَ اللَّهِ الْمُشْتَکَى وَ فِیکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَحْسَنُ الْعَزَاءِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَیْهَا السَّلَامُ وَ الرِّضْوَانُ».^[18]

 « اى رسول خدا! شکیبائیم از فراق محبوبه‏ات کم شده و خود داریم از سرور زنان جهان نابود گشته، جز اینکه براى من در پیروى از سنت تو که در فراقت کشیدم جاى دلدارى باقى است، زیرا من سر ترا در لحد آرامگاهت نهادم و جان مقدس تو از میان گلو و سینه من خارج شد (یعنى هنگام جان دادن سرت بسینه من چسبیده بود) آرى، در کتاب خدا براى من بهترین پذیرش (و صبر بر این مصیبت) است، «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»، همانا امانت پس گرفته شد و گروگان دریافت گشت و زهرا از دستم ربوده شد.

اى رسول خدا دیگر چه اندازه این آسمان نیلگون و زمین تیره در نظرم زشت جلوه میکند، اندوهم همیشگى‏ باشد و شبم در بیخوابى گذرد و غمم پیوسته در دلست، تا خدا خانه‏اى را که تو در آن اقامت دارى برایم برگزیند، (بمیرم و بتو ملحق شوم) غصه‏اى دارم دل خون کن و اندوهى دارم هیجان انگیز، چه زود میان ما جدائى افتاد، تنها بسوى خدا شکوه میبرم.

بهمین زودى دخترت از همدست شدن امتت بر ربودن حقش بتو گزارش خواهد داد، همه سرگذشت را از او بپرس و گزارش را از او بخواه، زیرا چه بسا درد دلهائى داشت که چون آتش در سینه‏اش مى‏جوشید و در دنیا راهى براى گفتن و شرح دادن آن نیافت، ولى اکنون مى‏گوید و خدا هم داورى میفرماید و او بهترین داورانست.

سلام بر شما سلام کننده‏اى که نه خشمگین است و نه دلتنگ، زیرا اگر از اینجا برگردم، بواسطه دلتنگیم نیست و اگر بمانم بواسطه بدگمانى بآنچه خدا بصابران وعده فرموده نباشد.

واى، واى باز هم بردبارى مبارکتر و خوش‏نماتر است اگر چیرگى دشمنان زورگو نبود (که مرا سرزنش کنند یا قبر فاطمه را بشناسند و نبش کنند) اقامت و درنگ در اینجا را چون معتکفان ملازمت مى‏نمودم و مانند زن بچه مرده بر این مصیبت بزرگ شیون مى‏کردم، در برابر نظر خدا دخترت پنهان بخاک سپرده شد و حقش پایمال گشت و از ارثش جلوگیرى شد، با آنکه دیر زمانى نگذشته و یاد تو کهنه نگشته بود، اى رسول خدا! شکایت من تنها بسوى خداست و بهترین دلدارى از جانب تو است اى رسول خدا! (چون در مرگ تو صبر کردم یا براى گفتار تو در باره صبر)، درود خدا بر تو و سلام و رضوانش بر فاطمه باد.»

 

 

---

[1] شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح) - قم، چاپ: اول، 1414 ق. ص387؛ بحارالانوار، ج33/، ص58

[2] طبرسی/ احتجاج/ مؤسسه الاعلمی للمطبوعات/ بیروت/ چاپ دوم، 1983 میلادی/ج1/ ص135.

[3] طبرسی/ احتجاج/ مؤسسه الاعلمی للمطبوعات/ بیروت/ چاپ دوم، 1983 میلادی/ج1/ ص123.

[4] این حدیث را گروهی از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند: احمد بن حنبل در فضائل الصحابه با این سند نقدل کرده است: « حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یُونُسَ قثنا حَمَّادُ بْنُ عِیسَى الْجُهَنِیُّ قثنا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ:...» (أحمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج 2 ص 623)؛ علامه الحافظ محب الدین الطیری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی/ چاپ بیروت دار المعرفه/ ج۱، ص 56؛ : حسین بن محمد دِّیار بَکْری، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت، دار الصادر، بی‌تا، ج 2 ص 275

[5] پیغمبر اعظم (ص) فرمود: «انَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ هُما رَیْحانَتاىَ مِنَ الدُّنْیا» حسن و حسین دو ریحانه من از دنیا هستند. (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۲

[6]  محمد بن علی بن بابویه صدوق، معانی الأخبار، ج۱, ص۴۰۳: الأمالی (للصدوق)  ج۱ ص۱۳۵، محمد بن علی بن شهر آشوب، المناقب، ج۳، ص۳۶۱

[7] اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۱، ص۵۰۰، مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، ج۴۳، ص۱۸۶

[8] ابن شهر آشوب، المناقب، ج۳ ص۳۵۵؛ مجلسی، بحارالانوار/ ج43/ ص 117

[9]  محمد بن علی بن بابویه صدوق، الخصال، ج‏2، ص618

[10] رحمانی همدانی/ فاطمة الزهرا بهجة قلب مصطفی/ ص 578/ به نقل از مجمع الروایة.

[11] کنزالعمال/ مؤسسه الرسالة بیروت/ ج12/ ص111.

[12] همان.

[13] الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1؛ ص459؛ نهج البلاغه/ فیض السلام/ خطبه 202.

[14] فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط - القدیمة) - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1375 ش.

 

ج‏1، ص151

 

[15] همان.

[16] ( 1) الکمد بالضم و الفتح و التحریک الحزن الشدید و القیح المدة لا یخالطها دم.

[17] ( 2) الهضم: الظلم و الغصب، و احفاء السؤال: استقصاؤه.

[18] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.

فواطم موسی بن جعفر: فاطمه کبری، فاطمه، صغری، فاطمه وسطی، فاطمه اخری

مقدمه

در مورد دختران امام کاظم (ع) در کتب انساب و تاریخ اختلافات زیادی و جود دارد. تعداد آنها15، 19 و 37 نفر در منابع ثبت شده است. در میان  این اختلافات مورخان و نسب‌شناسان، به هنگام شمارش دختران حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از چند دختر به نام «فاطمه» نام برده اند.[1] سبط ابن جوزی، یکی از علمای اهل سنت در قرن هفتم قمری، به هنگام شمارش فرزندان امام کاظم علیه السلام، از چهار دختر به شرح زیر یاد کرده است: ۱. فاطمه کبری؛ ۲. فاطمه صغری؛ ۳. فاطمه وُسطی؛ ۴. فاطمه اُخری.[2] «فاطمه کبری» مشهور به حضرت معصومه علیهاالسلام در قم مدفون است. فاطمه صغری مشهور به «بی بی هیبت» در مدخل شهر «باکو» پایتخت آذربایجان مدفون است. فاطمه وسطی مشهور به «ستی فاطمه» در اصفهان مدفون است و حرم قدیمی باشکوهی دارد. فاطمه اخری مشهور به «خواهر امام» در شهر رشت مدفون است.

 به جز فاطمه معصومه(س) که در شهر قم مدفون است شرح حال بقیه دختران امام کاظم(ع) به صورت دقیق مشخص نیست. در این قسمت به بررسی شرحال چهار فاطمه از دختران موسی بن جعفر علیه‌السلام می‌پردازیم.

 

1_ فاطمه معصومه(س)

تاریخ ولادت و وفات فاطمه کبری به طور دقیق معلوم نیست، زیرا در منابع قدیم ذکر نشده است، ولی برخی ادعا نموده اند که وی در اول ذی القعده173 قمری در مدینه به دنیا آمده است. عده ای دیگر به نقل از کتاب های نزهه الابرار فی نسب اولاد الائمه الاطهار و لواقح الانوار فی طبقات الاخیار. تولد حضرت فاطمه معصومه(س) را در اول ذی القعده173 قمری و وفات ایشان را دهم ربیع الثانی 201 قمری ذکر نموده اند.

اما این نظر از سوی محققان رد شده است. ذبیح الله محلاتی می نویسد:

آن چه را که برخی از جهت بعضی اغراض نسبت می دهند که فلان مجتهد در مدینه طیبه وفات و تولد آن مخدره را استخراج کرده بی اصل است، زیرا کتاب لواقح الانوار در نظر من موجود است و اصلاً چنین مطلبی در آن نیست. احتمال دادم کتاب دیگری باشد، تا این که خدمت علامه آقای شهاب الدین نجفی تبریزی شرف یاب شدم. این مطلب را عنوان کردم، فرمود: من کسی را که چنین جعلی کرده، ملاقات کردم، معلوم شد غرض داشته و ذکر آن مصلحت نیست.

برخی ولادت ایشان را اول ذی القعده سال 183 قمری ذکر می کنند. البته این قول نیز صحت ندارد، زیرا بنابر قول مشهور، امام کاظم(ع) در این سال به شهادت رسیده است، خصوصاً این که حضرت چهار سال آخر عمرش را در زندان سپری نمود و از خانواده اش در مدینه دور بود. بنابراین نتیجه می گیریم که تاریخ تولد و وفات فاطمه معصومه(س) به طور دقیق معلوم نیست.

 

مادر ارج مند حضرت فاطمه معصومه (س)، بانویی از اهالی مغرب می باشد وی و امام ضا (ع) از یک مادر متولد شده اند. برای مادر این بانو، اسامی و القاب فراوان از جمله: نجمه، تکتم، خیزران، مرسیه، آروی، ام البنین، صغرا ذکر شده است، درباره زمان تولد پدر، مادر، سن و مدت عمر نجمه خاتون اطلاعی در دست نیست. درباره این که اهل چه منطقه ای بوده است، تنها چیزی که در دست است مشخص می کند که او اهل مغرب بوده، از این رو مرحوم خاتون آبادی به صراحت وی را اهل نوبه و زنگبار دانسته است.

این بانوی با شرافت و فضیلت در خانواده امامت و ولایت، نجمه نامیده شد، وی در ابتدا کنیزی در خدمت امام هفتم بود، هنگامی که نجمه قبل از ازدواج به خانه امام کاظم (ع) راه یافت از محضر حُمَیده «مادر امام کاظم(ع)» اصول و کمالات اسلامی را آموخت، نجمه خاتون از نطر عقل، هوشیاری و دین داری از بهترین بانوان بود و مادر امام کاظم (ع) او را بهترین دختر در زیرکی و محاسن اخلاقی می دانست که هر نسلی از او پاکیزه و مطهره است.

حمیده مادر امام کاظم (ع) می گوید:

وقتی که نجمه به خانه ما راه یافت شبی پیامبر(ص) را در خواب دیدم که به من فرمود: ای حمیده نجمه را به پسرت موسی ببخش (همسر او کن ) همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد می شود. من به این دستور عمل کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم (ع) نمودم و از او حضرت رضا به دنیا آمد.

 

هجرت به ایران

مأمون در سال 200 هجری امام رضا (ع) را از مدینه به مرو دعوت کرد، تا او را ولی عهد خود قرار دهد، آن حضرت اجباراً از مدینه به سوی مرو، محل خلافت مأمون عباسی حرکت کرد و در آن جا مجبور به پذیرش ولایت عهدی شد. بعد از این حادثه، علویان به سوی ایران روی آوردند.

حضرت معصومه(س) یک سال بعد از امام رضا (ع) در سال 201 هجری عازم ایران شد. درباره این که ایشان را چه کسانی هم راهی کردند به طور دقیق در تاریخ چیزی یافت نمی شود، شیرازی می گوید:

23 نفر از امام زادگان، از هم راهان حضرت معصومه(س) بوده اند، وی شش نفر از برادران حضرت معصومه(س) را نام می برد که هم راه وی بوده اند. 1- فضل 2- علی 3- جعفر 4- هادی 5- قاسم 6- زید.

در کتاب های انساب، از هادی به عنوان یکی از فرزندان امام کاظم (ع) نامی برده نشده است و ایشان غیر از امام رضا(ع) فرزند دیگری به اسم علی نداشته است. چون زید معروف به «زیدالنار»، در بصره قیام نمود سربازان مأمون وی را دست گیر نموده به مرو بردند. بنابراین، گزارش شیرازی درست نخواهد بود. در این خبر آمده که هم راهان حضرت معصومه (س) در ساوه با سربازان مأمون درگیر شده و به شهادت رسیدند.

برخی دیگر به نقل از کتاب بحرالانساب، که فاقد اعتبار است 21 نفر از فرزندان امام کاظم(ع) را ذکر می کنند که هم راه حضرت معصومه(س) بودند. افرادی که ذکر می کنند اکثر آنها در کتاب های انساب جزء فرزندان امام کاظم (ع) ذکر نشده اند، اسامی آنها عبارتند از: جعفر، باقر، قاهر، حیدر، حاضر، ابوذر، صادق، ساطی، هادی، قاسم، مالک، ادهم، قائم، سپه سالار، حسین، ابوطالب، علی، زید، زبیده، آذر و سنی. به هر صورت از چگونگی هجرت حضرت معصومه(س) و این که هم راهان وی چند نفر و چه کسانی بوده اند و مسیری که از آن به ایران آمده اند، در کتب معتبر تاریخ و انساب، گزارش دقیقی نیامده است.

قدیمی ترین گزارش در مورد حضرت معصومه(س)، در قرن چهارم از حسن بن محمد قمی است. روایاتی از امام رضا(ع) در مورد خواهرش نقل شده که مشخص می شود حضرت معصومه(س) قبل از شهادت امام رضا (ع) در قم وفات یافته است. امام رضا (ع) کسانی که از قم به خراسان خدمت ایشان می آمدند به زیارت قبر خواهرش حضرت معصومه(س) تشویق می-کردند.

دلایل هجرت به قم

برخی برای هجرت حضرت معصومه(س) دلایلی دارند که قابل قبول و یا توجیه کنندة هجرت ایشان است. در بررسی علل هجرت ایشان به ایران می توان گفت وضعیت بحرانی سیاسی و اجتماعی دوره عباسیان در این امر تأثیر گذار بوده است. مثلاً، شرایط سخت و دشوار علویان و در نتیجه عدم امنیت جانی و مالی یکی از دلایل هجرت می باشد. در چنان شرایطی، حضرت فاطمه معصومه (س) تصمیم گرفتند از مدینه به ایران هجرت کنند. درباره علت هجرت فاطمه معصومه(س) به سوی ایران نظرات گوناگونی ابراز شده است که هر یک جای تفکر و بررسی دارد، احتمالاتی نیز مطرح است که مورد بررسی قرار می گیرد:

الف. طبق گزارش برخی از افراد، امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) هر دو از یک مادر متولد شده اند. عشق و علاقه آن حضرت به امام رضا(ع) علاوه بر ابعاد دیگر، از بعد راوبط عاطفی و شخصی حائز اهمیت بود، آن چنان که هرگز نتوانست دوری برادر را تحمل کند، از این-رو، به شوق دیدار برادر راهی مرو گردید.

ب. برخی نقل نموده اند امام رضا(ع) از مرو نامه ای خطاب به حضرت معصومه(س) نوشت و به دست یکی از غلامان مورد اعتماد خود داد تا آن را به ایشان در مدینه برساند. حضرت پس از دریافت نامه، آماده سفر شد.

ج. همان گونه که امام رضا(ع) در طول سفر خویش از مدینه به مرو، با بیان سخنان بیدارکننده، اذهان جامعه را نسبت به اهل بیت(ع)، جای گاه آنها و نقش امامت در جامعه مسلمین روشن می ساخت؛ حضرت فاطمه معصومه (س) نیز برای فرار از ظلم و ستم حکومت، نشر تبلیغ آیین محمد(ص)، آشکار کردن چهره عباسیان، مظلومیت خاندان اهل بیت(ع) و روشن ساختن اذهان جامعه نسبت به امامت و ولایت، هجرت را برگزید.

د. مزیت سرزمین قم و محوریت آن در آینده، یکی از علل هجرت فاطمه معصومه(س) به ایران است. اهالی قم از همان قرون اولیه به طرف داری و پیروی از اهل بیت (ع) معروف بوده اند و تاریخ نگاران گفته اند که اهالی قم اکثراً پیرو مذهب امامیه هستند. از طرف دیگر، مردم قم هم-واره مورد ستایش ائمه قرار گرفته اند. روایاتی از زبان ائمه (ع) در این مورد نقل شده است. امام صادق (ع) در حدیثی خبر داده بود که یکی از دختران فرزندم موسی بن جعفر(ع) در قم مدفون خواهد شد. لذا به همین جهت فاطمه معصومه (س) راهی ایران گردید.

 

ذ. برخی گفته اند که مأمون، حضرت معصومه(س) را از امام رضا (ع) خواستگاری نمود و حضرت به اجبار نامه ای به ایشان نوشت و از او خواست که راهی مرو شود، ایشان نیز طبق دستور امام رضا(ع) راهی مرو شد. البته این گزارش در منابع معتبر نیامده و خود عباس فیض هم آن را رد می کند.

از جمع بندی میان احتمالات هجرت حضرت فاطمه معصومه (س) به ایران، گزینه های اول و آخر مردود است، زیرا که در منابع معتبر تاریخی این روایات دیده نشده است. اما دیگر احتمالات می تواند دلیلی قانع کننده برای هجرت حضرت معصومه(س) به ایران باشد، زیرا هرکدام از این احتمالات، مانند هجرت برای دیدار برادر، فرار از ظلم و ستم و تبلیغ از دین، معقول به نظر می رسد.

حضرت فاطمه معصومه(س)، حرکت سیاسی امام رضا(ع) را در نظر داشت که برادر چگونه از خانواده اش خداحافظی کرد. چگونگی خروج او از مدینه، خبر دادن از سفر غیرقابل بازگشت و شهادت خویش، ایجاد کردن زمینه منفی نسبت به حکومت و آماده کردن خاندان اهل بیت (ع) از خبر شهادت خود، ایشان نیز با درک اوضاع و احوال دریافته بود که دیگر امام رضا (ع) را زیارت نخواهد کرد. از این رو، به عشق دیدار امام و برادر خویش، جانب ایران را در پیش گرفت.

هجرت حضرت معصومه(س) به قم، از جهات گوناگون دارای تأثیر بوده است. حضور کریمه اهل بیت(ع) در شهر قم، باعث شد که مهاجران علوی، سادات و دوست داران اهل بیت(ع) از سرزمین های مختلف به این شهر روی آوردند و به تدریج باعث جذب سرمایه، عمرانی و آبادانی شد. ایجاد پایگاه علمی، گسترش فقه جعفری و شیعه اثنی عشری و ایجاد حوزه های علمیه از دیگر برکات وجود آن حضرت است.

ورود به قم

حسن بن محمد قمی می گوید:

از دیگر سادات حسنیه و فرزندان موسی بن جعفر(ع) که به قم آمدند دختر موسی بن جعفر(ع) است.

بعضی از مشایخ قم می گویند: هنگامی که علی بن موسی الرضا(ع) را برای عقد ولایت عهدی از مدینه به مرو آوردند، خواهر او فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) در سال 201 به جست وجوی او بیرون آمد چون به ساوه رسید بیمار شد، پرسید: «تا شهر قم چه قدر مسافت است»، گفتند: «ده فرسخ»، خادم خود را گفت تا او بردارد و به قم ببرد، او را به قم آورد و در سرای موسی بن-خزرج بن سعد اشعری مهمان کرد.

روایت صحیح و درست آن است که چون خبر به آل سعد رسید همه اتفاق کردند که از ستی فاطمه تقاضا کنند که به قم آید از میان ایشان موسی بن خزرج تنها در آن شب بیرون آمد و چون به شرف ملازمت ستی فاطمه رسید زمام ناقة او را گرفت و به جانب شهر کشید و او را به سرای خود فرود آورد و هفده روز در حیات بود چون رحلت کرد بعد از غسل و کفن و نماز توسط موسی بن خزرج زمینی که در بابلان بود (آن جا که امروزه بارگاه حضرت معصومه قرار گرفته است) دفن کرده و بر سر تربتش از بوریا سایه بان ساختند تا آن که زینب دختر محمدبن علی الرضا (ع) قبه فعلی را بر سر تربت او بنا نهاد.

 

روایت کرد مرا حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه از محمدبن حسن بن احمد که او را روایت کردند که چون فاطمه را وفات رسید و بعد از غسل و تکفین، او را به مقبره ای بابلان بر کنار سردابی که از برای او ترتیب داده بودند حاضر کردند، آل سعد با یک دیگر اختلاف کردند درباره این که چه کسی سزاوار است که در سرداب رود و فاطمه را بر زمین نهد و دفن کند. پس از آن همگی اتفاق کردند بر آن که خادم پیر به نام قادر را حاضر گردانند تا فاطمه در قبر نهد و کسی را به دنبال او فرستادند در میان این گفت و گو از جانب ریگ زار دو سوار پدیدار شدند و به جانب آنها آمدند چون به نزدیک جنازه فاطمه رسیدند از اسب فرود آمدند و بر فاطمه نماز گزاردند و در سرداب رفتند و فاطمه را دفن کردند و از قبر بیرون آمدند و رفتند و هیچ کس نفهمید که که آن دو سوار چه کسانی بودند.

 

فضیلت زیارت بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س)

بهترین سند درباره فضیلت زیارت آن بانوی برگزیده اسلام، روایات امامان معصوم (ع)، تشویق و توصیه پیروان خود به زیارت مرقد نورانی ایشان است. پاداش عظیمی برای زائران بیان کردند که چنین پاداشی در باب زیارت اولاد موسی بن جعفر(ع) بعد از امام رضا(ع) بی سابقه است.

تولد فاطمه معصومه (س) برای اهل بیت (ع) اهمیت خاصی داشت زیرا این خبر قبل از تولد، بارها توسط امام صادق (ع) اعلام می شد، به این ترتیب از همان ایام، شیعیان را به شناخت مقام والای وی فرا می خواندند؛ در این جا چند نمونه از روایات را ذکر می‌کنیم.

1_ گروهی از شیعیان ری نزد امام صادق (ع) آمدند، حضرت فرمود: « مَرْحَباً بِإِخْوَانِنَا مِنْ أَهْلِ قُمَّ»، آنان گفتند: «ما اهل ری هستیم»، ولی امام (ع) همان جمله پیشین را تکرار فرمود و ادامه داد، این جمله تا سه بار تکرار شد. آن گاه امام فرمود: إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ إِنَّ لِلرَّسُولِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَرَماً وَ هُوَ اَلْمَدِینَةُ وَ إِنَّ لِأَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ حَرَماً وَ هُوَ اَلْکُوفَةُ وَ إِنَّ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ بَلْدَةُ قُمَّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهَا اِمْرَأَةٌ مِنْ أَوْلاَدِی تُسَمَّى فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ اَلْجَنَّةُ قَالَ اَلرَّاوِی وَ کَانَ هَذَا اَلْکَلاَمُ مِنْهُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ قَبْلَ أَنْ یُولَدَ اَلْکَاظِمُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ »[3].

«برای خداوند حرمی است که مکه است، حرم رسول خدا مدینه، حرم امیرالمؤمنین کوفه و حرم من و فرزندانم قم است بدانید قم کوفه کوچک ماست بانویی از اولاد من در آن جا وفات می کند که نامش فاطمه است، دختر موسی است همه شیعیان ما به شفاعت او وارد بهشت می شوند». امام صادق (ع) زمانی این خبر را گفتند که هنوز امام کاظم (ع) متولد نشده بود.

2_ سعدبن سعد می گوید: از امام رضا (ع) پرسیدم، کسی که فاطمه دختر امام کاظم (ع) را زیارت نماید چه ثوابی دارد؟ فرمود: «مَنْ زَارَهَا فَلَهُ اَلْجَنَّةُ» کسی که او را زیارت کند، بهشت از آن اوست.[4]

3_ از امام جواد (ع) روایت کرده اند که حضرت فرمود: «مَنْ زَارَ قَبْرَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ اَلْجَنَّةُ»[5].

کسی که قبر عمه ام فاطمه معصومه را در قم زیارت کند بهشت برایش می باشد.

4_ سعد اشعری قمی می گوید:

در خراسان خدمت امام رضا (ع) رسیدم. آن حضرت فرمود: «یَا سَعْدُ، عِنْدَکُمْ قَبْرٌ مِنَّا. ای سعد ما را قبری پیش شماست. سعد می‌گوید: «فَدَتْکَ نَفْسِی تَقْصِدُ قَبْرَ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ»، عرض کردم فدایت شوم منظورت دختر موسی بن جعفر(ع) است؟ حضرت پاسخ داد: «نَعَمْ، مَنْ زَارَهَا عَارِفاً بِحَقِّهَا فَلَهُ اَلْجَنَّةُ» آری هر کس او را زیارت کند در حالی که عارف به حق او باشد وارد بهشت خواهد شد قطعاً.[6]

شخصیت علمی

در فرهنگ اسلامی، محدثان راستین هم واره از حرمت و منزلت ویژه ای برخوردار بوده اند آنان در حفظ و حراست از گنجینه های معارف، ارزش های دینی، ذخایر گران مایه مکتب تشیع و رشد و تعالی فرهنگ غنی اسلام، نقش به سزایی داشته و حامل امانت های گران قدر الهی و رازدار اسرار آل رسول بوده اند. محدثه بودن آن حضرت یکی از بارزترین عناوین نشان دهنده مرتبه علمی و آشنا بودن با معارف بلند اسلام و مکتب حیات بخش تشیع می باشد. بزرگان علم حدیث، در کتاب های خود، احادیث و روایات آن حضرت را نقل نموده اند، روایاتی که به خاطر داشتن مضمونی ولایی، خود شاهدی بر ولایت محوری ایشان می باشند. البته حضرت معصومه(س) راوی روایات زیادی بوده گرچه بیش از چند روایت معدود از آن حضرت به دست ما نرسیده است.

به چند نمونه از این احادیث اشاره می شود:

1_ حضرت معصومه علیها السلام و دو تن از خواهران بزرگوارش زینب و ام کلثوم از فاطمه دختر امام صادق علیها السلام از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام از فاطمه دختر امام زین العابدین علیه السلام از فاطمه و سکینه دختران امام حسین علیه السلام از ام کلثوم دختر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از حضرت فاطمه علیها السلام دختر حضرت پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کردند که آن حضرت علیها السلام فرموده اند:

اَ نَسیتم قول رسول الله صلی الله علیه وآله یوم غدیر خم: مَن کنتُ مولاه فعلیّ مولاه و قوله صلی الله علیه وآله: انت منی بمنزلة هارون من موسی علیه السلام.[7]

2_ حضرت معصومه علیها السلام از فاطمه دختر امام صادق علیها السلام ، از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام ، از فاطمه دختر امام زین العابدین علیه السلام ، از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام ، از زینب دختر امیرالمؤمنین علیه السلام ، از حضرت فاطمه علیها السلام دختر حضرت پیامبرصلی الله علیه وآله ، نقل کردند که آن حضرت صلی الله علیه وآله فرموده اند:

ألا مَن مات علی حُبّ آل محمدٍ مات شهیدا. [8]

3_ حضرت معصومه علیها السلام ، از عمر فرزند امام زین العابدین علیه السلام ، از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام ، از اسماء دختر ابوبکر ، از صفیه دختر عبدالمطلب ، از ام کلثوم دختر حضرت علی علیه السلام ، نقل کرده: حضرت فاطمه علیها السلام فرمود:

لَمّا سقط الحسین علیه السلام مِن بَطن اُمّه و کنتُ ولّیتُها قال النبی صلی الله علیه وآله: یا عمة هَلُمی الیّ ابنی ، فقلت: یا رسول الله صلی الله علیه وآله انا لم ننظفَهُ بعدُ ، فقال صلی الله علیه وآله: یا عمّةَ انتِ تنظفیهَ؟! إن الله تبارک و تعالی قد نَظَّفَهُ و طَهَّرَهُ . (6) از فاطمه دختر امام کاظم (ع)[9]

آن گاه که امام حسین (ع) متولد شد من پرستاری کودک او را به عهده داشتم. پیامبر خدا فرمود: عمه فرزندم را برای من بیاور. گفتم ای رسول خدا (ص) ما او را بعد تولد شستشو نداده ایم. فرمود: ای خواهر پدر (عمه ) تو می خواهی او را پاکیزه گردانی؟ به درستی که خدای تبارک و تعالی او را پاکیزه کرده و مطهر قرار داده است.

4_ حضرت معصومه علیها السلام و دو تن از خواهران بزرگوارش ، زینب و ام کلثوم ، از حضرت فاطمه دختر امام صادق علیها السلام، از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام ، از فاطمه دختر امام زین العابدین علیه السلام ، از فاطمه و سکینه دختران امام حسین علیه السلام ، از ام کلثوم دختر حضرت علی علیه السلام ، از فاطمه دختر رسول خدا (ص) روایت نمود که او از زبان پدرش رسول خدا(ص) نقل فرموده که آ ن حضرت فرمود:

« لما اسری بی الی السماء دخلتُ الجنة فاذا أنا بقصر من درّة بیضاء مجوفة و علیها باب مکلل بالدر و الیاقوت و علی الباب ستر فرفعت رأسی فاذا مکتوب علی الباب «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی القوم» و اذا مکتوب علی الستر بخٍّ بخٍّ من مثل شیعة علی فدخلته فاذا أنا بقصر من عقیق أحمر مجوف و علیه باب من فضة مکلل بالزبرجد الأخضر و اذا علی الباب ستر فرفعت رأسی فاذا مکتوب علی الباب «محمد رسول الله علی وصی المصطفی» و اذاً علی الستر مکتوب «بَشِّر شیعة علی بطیب المولد».[10]

هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان بردند داخل بهشت شدم. در آن جا قصری از دُرّ سفید میان تهی دیدم که دارای دری بود زینت شده با دُر و یاقوت و بر آن در پرده ای آویخته بود سرم را بلند کردم دیدم بر در نوشته شده است: «لا اله الله محمد رسول الله. علی ولی القوم» خدایی جز خدای یگانه نیست محمد رسول خدا و علی ولی و صاحب اختیار مردم است. و بر پرده نوشته شده بود «مبارک باد، مبارک باد، بر کسانی که همانند شیعیان علی هستند» داخل شدم. در آن جا قصری از عقیق سرخ میان تهی دیدم که دری از نقره داشت که به به زبرجد سبز زینت شده بود و بر آن در نیز پرده ای آویخته شده بود. سرم را بلند کردم دیدم بر در نوشته شده بود «محمد رسول الله و علی وصی المصطفی» محمد فرستاده خدا و علی وصی و جانشین مصطفی است. و بر پرده نوشته شده بود «شیعیان علی را به پاک سرشتی و پاکی فرزندان بشارت بده.» داخل شدم. قصری از زبرجد سبز میان خالی دیدم که بهتر از آن ندیده بودم. این قصر دری از یاقوت سرخ داشت که با مروارید زینت شده بود و بر آن پرده ای آویخته بود. سرم را بلند کردم. دیدم بر در نوشته شده است: «شیعه علی هم الفائزون» شیعیان علی رستگارند گفتم: ای حبیب من جبرئیل، این قصر از آن کیست؟ گفت: از آن پسر عمو و جانشین شما علی بن ابی طالب (ع) است. و همه مردم در روز قیامت برهنه پای و بی لباس محشور می-گرداند جز شیعیان علی...

 

بیت النور

فاطمه معصومه (س) که در مدت هفده روز، در قم و در خانه موسی بن خزرج اقامت داشت محرابی مخصوص، برای عبادت و نیایش او ترتیب داده بودند. فاطمه معصومه (س) یکی از عالی ترین نمونه های عبادت و بندگی خداست. عبادت و شب زنده داری هفده روزه آن حضرت در روزهای آخر عمر، گوشه ای از یک عمر عبودیت و خضوع در برابر ذات پاک الهی است و بیت النور، معبد و محراب به یادگار مانده از اوست.

حسن قمی آورده است محرابی که فاطمه معصومه (س) در آن نماز کرده است در خانه موسی بن خزرج تا به کنون ظاهر است. (378 هجری ) بیت النور «محل عبادت حضرت معصومه (س)» در یکی محله های قدیمی قم به اسم میدان میر قرار دارد و هم اکنون خیابان 45 متری عمار یاسر از کنار آن کشیده شده است. در کنار بیت النور مدرسه علمیه «ستیّه» واقع شده است. بیت النور قسمتی از خانة موسی بن خزرج بوده و مشهور است که فاطمه معصومه (س) در دوران اقامتشان در قم یعنی «در فاصله ورود تا وفاتشان» در این مکان به سر می برده و در دوران هفده روز نقاهت و بیماری خود را در آن جا گذرانیده است و برای آن حضرت در آن مکان محرابی بوده که در آن عبادت می کردند و مردم قم آن مکان را بیت النور نامیدند.

 

بابلان

موسی بن خزرج (مهمان دار فاطمه معصومه(س)) در کنار رودخانه شهر قم باغی داشته که به بابلان معروف بوده است، ایشان این باغ را برای محل تدفین آن حضرت در نظر گرفت.

آیا این که باغ بابلان قبلاً قبرستان بوده است یا نه؟ فقیهی می گوید دقیقاً نمی دانم که آن جا قبلاً قبرستان بوده یا خیر؟ ولی به موجب قراینی، قبرستان عمومی نبوده است. زیرا در آن وقت قم دارای دو قبرستان عمومی، یکی در جنوب شهر و یکی در شمال بوده است. احتمال دارد که این مکان قبرستان خانوادگی موسی بن خزرج بوده باشد.

صاحب تاریخ قم آورده است، فاطمه را بعد از غسل و کفن به مقبره بابلان در کنار سردابی که برای او ترتیب داده بودند حاضر کردند. از کلمه مقبره بابلان معلوم می شود که در آن جا قبرستانی بوده است آیا این که این قبرستان عمومی بوده یا خانوادگی درست معلوم نیست.

در اواسط قرن سوم توسط زینب دختر امام جواد(ع) بر فراز قبر فاطمه کبری قبه ای بنا نهاده شد و در قرن ششم بارگاه با شکوه تری برای وی بنا نهاده شد.

 

2ـ فاطمه ستی

مشهور این است که فاطمه وسطی در اصفهان مدفون است و به فاطمه ستّی شهرت دارد. مقبره ستّی فاطمه در دوران صفویه و قبل از آن اهمیت داشته و دارای صحن، بارگاه، گنبد و ضریح بوده است. مهدوی می نویسد این امام زاده از امام زادگان معتبر و در تمام ادوار مورد توجه و عنایت مؤمنین بوده و از مزارات متبرک می باشد.

مقبره شاه زادگان در مجاورت بقعه و بارگاه فاطمه ستی واقع شده است بقعه فاطمه ستی دارای صحن و ضریح است و چنین شهرت دارد که در این آرامگاه فاطمه صغری دختر امام کاظم (ع) مدفون است، ساختمان، صحن و بقعه فاطمه ستی از دوره صفویه به جا مانده است.

مبارکه در تاریخ دانش وران آورده است که بارگاه امام زاده فاطمه ستی در زمان صفویه خیلی باشکوه بوده است و ضریح مطلای عالی داشته است، که در فتنه افغان ها از بین رفته است و از شجره نامه و کتاب نورالهدی فی نسب آل مصطفی نقل نموده که ستی فاطمه دختر موسی بن-جعفر(ع) به هم راهی برادران و خواهران خود که از راه اهواز به اصفهان آمده و خواهر او زینب کبری در ارزنان اصفهان و برادرش هارون در جنب گل بهار و برادر دیگرش ابراهیم در برخوار و فاطمه ستی در این مکان مدفون شده اند. در شهر نائین نیز بقعه و بارگاهی وجود دارد که مشهور به فاطمه ستی است و می گویند در این بقعه خواهر امام رضا(ع) مدفون است.

همان گونه که بیان گردید شهرت بارگاه فاطمه دختر امام کاظم (ع) در اصفهان از دوران صفویه است و قبل از آن گزارش معتبری در دست نیست.

 

۳ـ فاطمه صغری

آن چه که مشهور است فاطمه صغری مشهور به «بی بی هیبت» در شهر باکو پایتخت آذربایجان مدفون است،

علما و تاریخ‌نگاران در کتب خویش از فاطمه صغری نامبرده و محل قبر او را معرفی‌کرده‌اند. علامه سید جعفر آل بحرالعلوم در تحفة العالم،[11] محمد حسن خان اعتمادالسلطنه مرآت البلدان،[12]  دکتر منوچهر ستوده در «از آستارا تا استرآباد»،[13] علی اکبر دهخدا، در لغتنامه دهخدا[14]، علامه باقر شریف قرشی در حیاة الامام موسی بن جعفر علیه السلام.[15] علامه مجلسی در بحار الانوار[16] از فاطمه صغری نام برده‌اند.

با توجه به منابع فوق و دیگر منابعی که در آن‌ها تصریح شده که حرم شریف موجود در «باکو» مربوط به «فاطمه صغری» دختر حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام می باشد، تردیدی نمی ماند در این که نام شریف بی بی هیبت «فاطمه صغری» می باشد، ولی در آنجا به «حکیمه» ملقب شده و به «بی بی هیبت» اشتهار یافته است، چنان که خواهرش «فاطمه کبری» به «حضرت معصومه» علیها‌السلام مشهور شده، دیگر خواهرانش: «فاطمه وسطی» به «ستی فاطمه» و «فاطمه اخری» به «خواهر امام» شهرت یافته اند.

چگونگی ورود حضرت بی بی هیبت به باکو

پس از شهادت امام رضا علیه السلام، حکومت ستمگر عباسی چنان عرصه را برای امام زادگان و منسوبین به آنها تنگ کرد که برخی از آن بزرگواران تصمیم به هجرت از شهر و دیار خود گرفتند، از جمله آنها حضرت حکیمه خاتون خواهر امام رضا علیه السلام بود که همراه سه تن از برادرزادگان خود از طریق بندر انزلی به سمت باکو حرکت کرد. در آن زمان، جمهوری آذربایجان از ایران جدا نشده بود و در واقع، مسافرت ایشان در محدوده ممالک اسلامی و از شهری به شهر دیگر صورت گرفت.

در این مسافرت که از طریق دریای خزر صورت گرفت، متأسفانه کشتی حامل این بزرگان در دریا آسیب دید و تکه تکه شد. فردی به نام «بابا سوجد» که او نیز با کشتی مسافرت می کرد، این امام زادگان علیهم السلام را نجات داد و با کشتی خود به ساحل خزر و به یک فرسخی باکو رسانید. در باکو آنان را به «حاجی بدری» که مردی پرهیزگار و متقی و در عین حال از تجار ثروتمند آن دیار محسوب می شد، سپرد. وی این بزرگان را نزد خود نگه داشت و اموال خود را صرف هزینه زندگی آنها کرد و خود، خادم آنان شد.[17]

اشتهار به بی بی هیبت

اما در مورد اشتهار آن حضرت به «بی بی هیبت» مشهور در میان اهالی آن سامان این است که به هنگام عزیمت آن بزرگوار به منطقه باکو، مرد صالح و سعادتمندی که افتخار هدایت قایق حامل آن حضرت را از رشت تا باکو، خداوند منان به او ارزانی فرمود «هیبت» نام داشت. این مرد سعادتمند همواره به این توفیق ربانی که شامل حالش شده بود، مباهات می کرد و هنگامی که می خواست از آن حضرت یاد کند می گفت: «بی بی من». بر این اساس از همان اوان نام آن بانوی بزرگ «بی بی هیبت» شهرت یافت و با گذشت زمان به صورت مخفف «بی بی هیبت» (با حذف کسره) تعبیر گردید. و اینک همگان آن امامزاده واجب التعظیم را به عنوان «بی بی هیبت» می شناسند و در همه اسناد و منابع به همین عنوان یاد شده است.[18]

رحلت

حضرت بی بی هیبت مدتی را در شهر باکو زندگی کرد، امّا مدت دقیق آن مشخص نیست. از بررسی اسناد و منابع استفاده می شود که این بانوی بزرگ در یک فرسخی شهر باکو در روستای معروف به «شیخ کندی» رحل اقامت افکنده و همه عمر مبارک خود را با عبادت حق تعالی سپری کرده است. خانه ای که این بانوی بزرگ در آن سکونت داشت، تاکنون محافظت شده و محل محراب عبادتش تا به امروز به عنوان مکانی مقدس زیارتگاه خاص و عام می باشد. چنانکه محراب عبادت خواهرش حضرت معصومه علیها السلام نیز در قم محافظت شده و به عنوان «بیت النور» در تاریخ ثبت شده است.

اهالی باایمان و شیعیان بااخلاص روستای شیخ، پس از ارتحال دختر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام با اندوه فراوان پیکر پاکش را در محل حرم فعلی اش به خاک سپردند و بر فراز قبر شریفش سایبان ساختند. و سه تن از منسوبین خاندان عصمت و طهارت را در کنار مرقد مطهرش دفن کردند و این ودیعه گرانبهای اهل بیت علیهم السلام را ارج نهادند و در همه ایام زیارتی به عتبه بوسی آستان بلند جایگاهش تشرف یافتند.

با گذشت قرون و اعصار، معجزات و کرامت‌های فراوانی از قبر شریف دختر باب الحوائج مشاهده گردید و آوازه اش در همه جا طنین انداخت و دل‌های شیفتگان اهل بیت علیهم السلام از اقطار و اکناف به آن سوی جذب شد. با مشاهده روزافزون این کرامات، نذورات فراوان بر قبر شریفش نثار گردید و با این نذورات و تبرعات گنبد و بارگاه مجلل تر و باشکوهتری برفراز قبر شریفش ساخته شد و به صورت یکی از شاهکارهای معماری شرق درآمد. در این حرم باصفا زیباترین معماری شیروان ـ آبشرون به کار رفت، مناره های زیبا، گنبد باعظمت، سالن های بزرگ، دو مسجد و تعدادی بنا، مقبره و سردابه در اطراف آن ساخته شد. این حرم باصفا به صورت میراث گرانبهائی درآمد که در آن هنر اسلامی از لحاظ سنگ تراشی، خطاطی و نقاشی، به صورت گنجینه ارزشمندی از کتابخانه، تابلو، سنگ نوشته و دست نویس در معرض تماشای زائران و جهانگردان به نمایش گذاشته شد.

قدمت بقعه و بارگاه فاطمه صغری در باکو، به دوران صفویه می رسد. اما پس از پیدایش کمونیسم و قطع ارتباط آذربایجان با دیگر ممالک اسلامی، به دستور استالین در سال 1315 شمسی بارگاه فاطمه صغری با مواد منفجره تخریب و روی قبر وی آسفالت و تبدیل به خیابان عمومی شد به گونه ای که ماشین ها از روی قبر فاطمه صغری عبور می کردند. ولی شاهدان عینی می گویند مردم مسلمان آذربایجان در صف های بسیار طولانی با حوصله و تحمل بی نظیری توقف می کردند، تا از گذرگاه باریکی که برای عبور پیاده ها در نظر گرفته شده بود عبور کنند، در مواقعی که ترافیک سنگین بود، اتومبیل ها در صف های بسیار طولانی می ایستادند و هرگز از روی قبر عبور نمی کردند. پس از فروپاشی نظام کمونیستی، شیعیان آذربایجان با تلاش فراوان به تجدید بنای حرم فاطمه صغری اقدام کردند که فاز اول آن در هفدهم ربیع الاول 1419 قمری، به بهره برداری رسید.

پس از فروپاشی نظام کمونیستی شوروی، شیعیان شیفته و پاکباخته، با تلاش فراوان به تجدیدبنای حرم مطهر حضرت بی بی هیبت اقدام نمودند و فاز اول آن، روز هفدهم ربیع الاول ۱۴۱۹ هـ[19] سالروز ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ولادت امام صادق علیه السلام، طی مراسم باشکوهی رسماً افتتاح گردید.

روی سنگ قبر مطهر بی بی هیبت مطالبی نوشته شده که در اثر فرسودگی به طور کامل خوانده نمی شود، به خصوص که به هنگام منفجرکردن از وسط دو نیم شده و بیش از نیم قرن در زیر خاک مانده است. برخی از کلمات و جملات خوانای آن چنین است: «...هذا المرقد المنوّر و المضجع المطهر لسیدتنا و مولاتنا، بضعة الرّسول و سلالة البتول، عصمة... الدّین... الصدیقة المسمّاة بحکیمة بنت الامام موسی بن جعفر صلوات اللّه علیها و علیهما و القبور الثلاثة الّتی... قبور اولادها الکرام علیهم الرّحمة والرّضوان، ان اللّه علی کلّ شیء قدیر...».

به طوری که در خطوط سنگ قبر شریف منعکس است، حضرت «بی بی هیبت» در میان اهالی آن سامان، ملقب به «حکیمه» و مشهور به «بی بی هیبت» می باشد ولی به طوری که در منابع فراوان تصریح شده، نام گرامی آن حضرت «فاطمه صغری» می باشد، که در آن منطقه به «حکیمه» ملقب شده و به «بی بی هیبت» شهرت یافته است.

بارگاه فاطمه صغری در یک فرسخی شهر باکو قرار گرفته و خانه ای که در آن زندگی می-کرده تاکنون محافظت شده و محل عبادتش تا به امروز به عنوان مکان مقدس محافظت می شود.

4ـ فاطمه اخری

در میان نویسندگان تنها سبط بن جوزی (از علمای اهل سنت در قرن هفتم) به فاطمه اخری اشاره نموده و وی را یکی از دختران امام کاظم (ع) دانسته است.

بنا به قولی بقه و بارگاه فاطمه اخری در شهر رشت وجود دارد. بحرالعلوم گیلانی تاریخ تعمیم این بقعه را به سال894 قمری ذکر می کند.

در منابع قدیمی اشاره ای نشده است که فاطمه اخری دختر امام کاظم (ع) در رشت مدفون است، در منابع قرن یازدهم این گونه آمده است «در رشت بقعه ای است که به فاطمه طاهره خواهر امام رضا (ع) منسوب است. همان گونه که از کلمه منسوب پیدا است، بحرالعلوم نویسنده تحفه-العالم نیز در صحت این انساب تردید داشته است. بیشتر کسانی که به بارگاه رشت اشاره نموده اند به کتاب تحفه العالم استناد کرده اند و مدرک دیگری در دست ندارند.[20]

در مورد این که از چه قرنی بارگاه رشت به خواهر امام رضا(ع) شهرت پیدا کرده و این که او دختر امام کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) می باشد هیچ اطلاعی در دست نیست.

بحرالعلوم گیلانی می گوید:

مدارک و اسناد فراوانی در دست است که دلالت بر مدفون بودن فاطمه اخری(س) ملقب به طاهره، دختر امام کاظم (ع) در رشت دارد.

اما با جست جو در منابع، حتی یک مورد از این اسناد و مدارک یافت نمی شود و تنها مدرک ایشان قول صاحب تحفه العالم است. ایشان به نقل از عده ای می نویسد:

در سنگ مجاور درب ورودی حرم، سمت جنوب، که قبل از بازسازی بقعه کنونی قسمتی از آن باقی مانده بود، نام مدفون در بقعه خواهر امام چنین نوشته شده بود: «بانوی مکرمه فاطمه بنت عبدالله بن محمد بن احمد بن حمزه بن -موسی بن جعفر(ع)»

از این مطلب مشخص می شود که این بارگاه متعلق به دختر بدون واسطه امام کاظم (ع) نیست. گرچه ایشان ثابت می کند که حمزه بن کاظم(ع) فرزندی به اسم احمد نداشته بلکه وی سه فرزند به نام های علی، قاسم و حمزه داشته است. ولی با این وجود، ثابت نمی گردد که این بارگاه متعلق به دختر بدون واسطه امام کاظم (ع) باشد. زیرا که هیچ دلیلی بر تأیید آن نیست.

 

---

[1] الارشاد شیخ مفید، ج ۲، ص ۲۴۴؛ دلائل الامامه، ص ۳۰۹؛ اعلام الوری، ج ۲، ص ۳۶؛ تاج الموالید، ص ۴۷؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۳۲۴؛ کشف الغمه، ج ۳، ص ۲۶؛ الفصول المهمه، ص ۲۴۲؛ اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۵.

[2] تذکرة الخواص، ص ۳۱۵.

[3] مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،  ج۱۰،  ص۳۶۸

[4] عیون أخبار الرضا علیه السلام،  ج۲،  ص۲۶۷

[5] کامل الزیارات، ج۱،  ص۳۲۴

[6] زاد المعاد،  ج۱ ،  ص۵۴۷

[7] مسند فاطمه معصومه سلام الله علیها، ص62 و 63

[8] مسند فاطمه معصومه سلام الله علیها، ص62

[9] مسند فاطمه معصومه سلام الله علیها، ص68 و 69

[10] مسند فاطمه معصومه سلام الله علیها، ص 65 تا 67

[11] تحفة العالم، ص ۳۷

[12] مرآت البلدان، ج ۱، ص ۲۵۵.

[13] مرآت البلدان، ج ۱، ص ۲۵۵.

[14] لغتنامه دهخدا، حرف ب، ص ۵۱۸

[15] حیاة الامام موسی بن جعفر علیه‌السلام، ج ۲، ص ۴۳۹

[16]  بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏48، ص286 و  317

[17] مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت معصومه سلام الله علیها، ج1، ص435

[18] مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت معصومه سلام الله علیها، ج1، ص435

[19] برابر ۲۱/۴/۱۳۷۷ ش. و ۱۲/۷/۱۹۹۸ م.

[20] مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت معصومه سلام الله علیها، ج1، ص435

روایات حضرت عبد العظیم حسنی در مورد امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه)

حضرت عبد العظیم حسنی امام زاده واجب التعظیم از نسل امام حسن مجتبی که با چهار واسطه به امام مجتبی علیه‌السلام می‌رسد. او فقیه جلیل القدر، راوی با جلالت و مورد رضایت اهلبیت علیهم‌السلام بوده که چند امام را درک کرده و آن بزرگواران روایات بسیار ارزشمندی را نقل کرده است..

شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل علیه‌السلام

 

مرحوم شیخ صدوق در امالی مجلس 19 حدیثی را در مورد شهادت دو فرزند از فرزندان مسلم بن عقیل روایت کرده که در ذیل نص روایت می‎خوانیم.

شیخ صدوق- رحمه اللّه- در امالى روایت کرده است از پدرش از على بن ابراهیم از پدرش از ابراهیم بن رجاء از على بن جابر از عثمان بن داود هاشمى از محمد بن مسلم از حمران بن اعین از ابى محمد شیخ اهل کوفه روایت کرد که چون حسین بن على «ع» کشته شد دو پسر کوچک از لشکرگاهش اسیر شدند و آنها را نزد عبید اللَّه آوردند و زندانبان را طلبید و گفت این دو کودک را ببر و خوراک خوب و آب سرد به آنها مده و بر آنها تنک بگیر، این دو کودک روزه میگرفتند و شب دو قرص نان جو و یک کوزه آب براى آنها مى‏آوردند تا یک سالى گذشت و یکى از آنها بدیگرى گفت اى برادر مدتى است ما در زندانیم عمر ما تباه مى‏‌شود و تن ما میکاهد این شیخ زندانبان که آمد مقام و نسب خود را باو بگوئیم شاید بما ارفاقى کند.

شب آن شیخ همان نان و آب را آورد و طفل کوچکتر گفت: اى شیخ تو محمد را میشناسى؟

گفت: چگونه نشناسم او پیغمبر منست!

 گفت: جعفر بن ابى طالب را میشناسى؟ گفت: چگونه نشناسم با آنکه خدا دو بال باو داد، که با فرشتگان هر جا خواهد میرود!

گفت: على بن ابى طالب را میشناسى؟ گفت چگونه نشناسم او پسر عم و برادر پیغمبر منست!

گفت: ما از خاندان پیغمبر تو محمد و فرزندان مسلم بن عقیل على بن ابى طالب و در دست تو اسیریم و خوراک و آب خوب بما نمی‌دهى و بما در زندان سخت‏گیرى میکنى!
 آن شیخ افتاد و پاى آنها را بوسید و می‌گفت: جانم قربان شما اى عترت پیغمبر خدا مصطفى. این در زندان بروى شما باز است هر جاخواهید بروید شب دو قرص نان جو و یک کوزه آب براى آنها آورد و راه را براى آنها نمود و گفت: شبها راه بروید و روزها پنهان شوید تا خدا بشما گشایش دهد- شب رفتند تا بدر خانه پیره زنى رسیدند باو گفتند:

ما دو کودک غریب و نابلدیم و شب است امشب ما را مهمان کن و صبح میرویم.

گفت: عزیزانم شما کیانید؟ که از هر عطرى خوشبوترید؟

گفتند: ما اولاد پیغمبریم و از زندان ابن زیاد و از کشتن گریختیم.

پیره زن گفت: عزیزانم من داماد نابکارى دارم که بهمراهى عبید اللَّه بن زیاد در واقعه کربلا حاضر شده و می‌ترسم در اینجا بشما برخورد و شما را بکشد.

گفتند: ما همین یک شب را می‌گذرانیم و صبح به راه خود میرویم.

گفت: من براى شما شام مى‌‏آورم شام آورد و خوردند و نوشیدند و خوابیدند.

طفل کوچک به بزرگ گفت: برادر جان امیدوارم امشب آسوده باشیم بیا در آغوش هم بخوابیم و همدیگر را ببوسیم مبادا مرگ ما را از هم جدا کند. در آغوش هم خوابیدند و چون پاسى از شب گذشت داماد فاسق عجوز آمد و آهسته در را زد عجوز گفت: کیستى؟

گفت: من فلانم. گفت: چرا بى‌‏وقت آمدى؟

گفت: واى بر تو پیش از آنکه عقلم بپرد و زهره‏ام از تلاش و گرفتارى بترکد در را باز کن.

گفت: واى بر تو چه گرفتارى شدى؟ گفت دو کودک از لشکرگاه عبید اللَّه گریختند و امیر جار زده هر که سر یکى از آنها را بیاورد هزار درهم جایزه دارد و هر که سر هر دو را بیاورد دو هزار درهم جایزه دارد و من رنجها بردم و چیزى بدستم نیامد.

پیره زن گفت: از آن بترس که در قیامت محمد خصمت باشد.

گفت: واى بر تو دنیا را باید بدست آورد.

گفت دنیا بى‌‏آخرت بچه کارت آید. گفت: تو از آنها طرفدارى می‌کنى گویا در این موضوع اطلاعى دارى باید نزد امیرت برم.

گفت: امیر از من پیره زنى که در گوشه بیابانم چه می‌خواهد؟

گفت: باید من جستجو کنم در را باز کن استراحتى کنم و فکر کنم که صبح از چه راهى دنبال آنها بروم در را گشود و باو شام داد خورد و نیمه شب آواز خرخر دو کودک را شنید و مانند شتر مست از جا جست و چون گاو فریاد کرد و دست باطراف خانه کشید تا پهلوى کوچکتر آنها رسید.

گفت: کیست؟ گفت من صاحب خانه‏‌ام، شما کیانید؟

برادر کوچک بزرگتر را جنبانده و گفت: برخیز که از آنچه میترسیدیم بدان گرفتار شدیم.

گفت: شما کیستید؟ گفتند: اگر راست گوئیم در امانیم؟ گفت: آرى، گفتند: اى شیخ امان خدا و رسول و در عهده آنان؟

گفت: آرى!

گفتند: محمد بن عبد اللَّه گواه است! گفت آرى،

گفتند: خدا بر آنچه گفتید وکیل و گواه است! گفتند آرى،

گفتند اى شیخ ما از خاندان پیغمبرت محمدیم و از زندان عبید اللَّه بن زیاد از ترس جان گریختیم.

 گفت: از مرگ گریختید و بمرگ گرفتار شدید. حمد خدا را که شما را بدست من انداخت، برخاست و آنها را بست و شب را در بند بسر بردند و سپیده دم غلام سیاهى فلیح نام را خواست و گفت: این دو کودک را ببر کنار فرات و گردن بزن و سر آنها را برایم بیاور تا نزد ابن زیاد برم و دو هزار درهم جایزه ستانم. غلام شمشیر برداشت و آنها را جلو انداخت و چون از خانه دور شدند. یکى از آنها گفت اى سیاه تو ببلال مؤذن پیغمبر مانى؟

گفت: آقایم بمن دستور داده گردن شما را بزنم شما کیستید؟

گفتند: ما از خاندان پیغمبرت محمد و از ترس جان از زندان ابن زیاد گریختیم و این عجوزه شما ما را مهمان کرد و آقایت می‌خواهد ما را بکشد آن سیاه پاى آنها را بوسید و گفت: جانم قربان شما، رویم سید شما اى عترت مصطفى بخدا محمد در قیامت نباید خصم من باشد، شمشیر را دور انداخت و خود را بفرات افکند و گریخت، مولایش فریاد زد نافرمانى من کردى؟

گفت: من بفرمان توام تا بفرمان خدا باشى و چون نافرمانى خدا کنى من در دنیا و آخرت از تو بیزارم پسرش را خواست و گفت: من حلال و حرام را براى تو جمع می‌کنم باید دنیا را بدست آورد این دو کودک را ببر کنار فرات گردن بزن و سر آنها را بیاور تا نزد عبید اللَّه برم و دو هزار درهم جایزه آورم. شمشیر گرفت: و کودکان را جلو انداخت و کمى پیش رفت یکى از آنها گفت: اى جوان من از دوزخ بر تو می‌ترسم.

گفت عزیزانم شما کیستید؟ گفتند: از عترت پیغمبرت، پدرت می‌خواهد ما را بکشد، آن پسر هم بپاى آنها افتاد و بوسید و همان را گفت: که غلام سیاه گفته بود، و شمشیر را دور انداخت و خود را بفرات افکند. پدرش فریاد زد مرا نافرمانى کردى؟

گفت: فرمان خدا بر فرمان تو مقدم است آن شیخ گفت: جز خودم کسى آنها را نکشد شمشیر گرفت و جلو رفت و در کنار فرات‏ تیغ کشید و چون چشم کودکان بتیغ برهنه افتاد گریستند و گفتند:

اى شیخ ما را ببر بازار بفروش و مخواه که روز قیامت محمد خصمت باشد.

گفت: سر شما را براى ابن زیاد می‌برم و جایزه می‌ستانم،

گفتند: خویشى ما را با رسول خدا «ص» منظور ندارى؟

گفت: شما با رسول خدا پیوندى ندارید، گفتند: اى شیخ ما را نزد عبید اللَّه بر تا خودش در باره ما حکم کند.

گفت: من باید با خون شما باو تقرب جویم.

گفتند: اى شیخ بکودکى ما ترحم نمیکنى؟ گفت: خدا در دلم رحم نیافریده.

گفتند: پس بگذار ما چند رکعت نماز بخوانیم، گفت اگر سودى دارد براى شما هر چه خواهید نماز بخوانید آنها چهار رکعت نماز خواندند و چشم بآسمان گشودند و فریاد زدند «یا حى یا حکیم یا احکم الحاکمین میان ما و او بحق حکم کن»، برخاست گردن بزرگتر را زد و سرش را در توبره گذارد و آن کوچک در خون برادر غلطید و گفت می‌‌خواهم آغشته بخون برادر رسول خدا را ملاقات کنم، گفت عیب ندارد تو را هم باو مى‌‏رسانم، او را هم کشت و سرش را در توبره گذاشت و تن هر دو را در آب انداخت و سرها را نزد ابن زیاد برد او بر تخت نشسته و عصاى خیزرانى بدست داشت، سرها را جلوش گذاشت و چون چشمش بآنها افتاد سه بار برخاست و نشست.

گفت: واى بر تو کجا آنها را جستى؟ گفت: پیره زنى از خاندان ما آنها را مهمان کرده بود، گفت: حق مهمانى آنها را منظور نکردى؟ گفت: نه، گفت با تو چه گفتند؟

گفت: تقاضا کردند ما را ببر بازار و بفروش و بهاى ما را بستان و محمد را در قیامت خصم خود مکن.

تو در جواب چه گفتى؟ گفتم: شما را می‌کشم و سرتان را نزد عبید اللَّه می‌برم و دو هزار درهم جائزه می‌گیرم.

گفت: دیگر با تو چه گفتند؟ گفتند: ما را زنده نزد عبید اللَّه ببر تا خودش در باره ما حکم کند، تو چه گفتى؟ گفتم: نه من با کشتن شما باو تقرب جویم.

گفت چرا آنها را زنده نیاوردى؟ تا چهار هزار درهم بتو جائزه دهم، گفت دلم راه نداد جز آنکه بخون آنها بتو تقرب جویم،

گفت: دیگر با تو چه گفتند؟ گفتند: ای‌شیخ خویشى ما را با رسول خدا «ص» منظور دار.

تو چه گفتى؟ گفتم شما را با رسول خدا خویشى نیست، واى بر تو دیگر چه گفتند؟ گفتند: بکودکى ما ترحم کن، گفت تو بآنها ترحم نکردى؟ نه، گفتم: خدا در دل من ترحم نیافریده،

واى بر تو دیگر چه گفتند؟ گفتند: بگذار چند رکعت نماز بخوانیم، گفتم اگر براى شما سودى دارد هر چه خواهید نماز بخوانید، گفت بعد از نماز خود چه گفتند؟

گفت: آن دو یتیم عقیل دو گوشه چشم به آسمان کردند و گفتند: «یا حى یا حکیم یا احکم الحاکمین میان ما و او بحق حکم کن» 

گفت: خدا میان تو و آنها بحق حکم کرد. کیست که کار این نابکار را بسازد؟ مردى شامى از جا برخاست و گفت من، گفت: او را بهمان جا ببر که این دو کودک را کشته و گردن بزن و خونش را روى خون آنها بریز و زود سرش را بیاور، آن مرد چنان کرد و سرش را آورد و بر نیزه افراشتند و کودکان با تیر و سنگ او را می‌زدند و می‌گفتند این است کشنده ذریه رسول خدا «ص».[1]

نقد سخن شیخ صدوق

مرحوم محدث قمی در مورد این روایت شیخ صدوق می‌‎گوید:

 این حکایت را به اعتماد شیخ صدوق نقل کردیم و خود آن را با این تفصیل و کیفیت بعید می‎دانم.

نقد سخن مرحوم محدث قمی:

 مظالم آن ستمکاران نسبت به آل محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بیش از اینهاست و در اسناد حدیث ابراهیم بن رجا ضعیف است و علما گفته‏‌اند بر روایت او اعتماد نمى‌‏توان کرد و على بن جابر و عثمان بن داود هاشمى هر دو مجهولند ولى از ضعف اسناد علم به کذب روایت حاصل نمى‌‏شود تا نقل آن جایز نباشد.

در بحار از مناقب قدیم نقل کرده است مسندا که: چون حسین بن على علیهما السّلام شهید شد دو پسر از لشکر عبید الله بگریختند یکى ابراهیم و دیگرى محمد نام داشت و از فرزندان جعفر طیّار بودند هنگام فرار به زنى رسیدند که بر سر چاهى آب مى‌‏کشید آن دو پسر را بدید با حسن و جمال پرسید: شما کیستید؟

گفتند: از فرزندان جعفر طیّاریم از لشکر عبید الله گریخته‌‏ایم. آن زن گفت: شوهر من در لشکر عبید الله است و اگر نمى‌‏ترسیدم که امشب به خانه بیاید شما را مهمان مى‏‌کردم مهمانى نیکو.

گفتند: اى زن ما را به خانه بر امیدواریم امشب نیاید. پس آن دو پسر را به منزل برد و طعامى آورد نخوردند و مصلّى خواستند و نماز گزاردند و خوابیدند. و تمام قصّه را قریب آنچه صدوق نقل کرده است آورده و چون این حکایت به دو طریق با اندکى اختلاف روایت شده است باید مطمئن بود اصل آن صحیح است و این دو راوى از یکدیگر نگرفته‌‏اند هر چند به تعیین نمى‏‌دانیم از اولاد عقیل بودند یا جعفر طیّار.

و این روایت دوّم نزدیکتر مى‏‌نماید چون قبر این دو طفل نزدیک مسیّب در پنج فرسخى کربلاست و ممکن است یک روز آن دو طفل این اندازه راه روند اما از کوفه فاصله بسیار است و فرار کودکان از کربلا به قبول نزدیکتر است تا از زندان کوفه و اینکه مؤلف گوید:

شهادت این دو طفل به این کیفیّت و تفصیل نزد من مستبعد است دلیل آن نمى‌‏شود که وقوع اصل آن را هم مستبعد شمرده است؛ چون بسیار باشد که تفاصیل واقعه مشکوک و مستبعد است و اصل آن قابل تردید نیست؛ مانند ولادت حضرت خاتم الانبیاء صلّى اللّه علیه و آله و سلّم که شکّ در آن نمى‌‏توان کرد؛ اما در روز آن اختلاف است که دوازدهم یا هفدهم ربیع الاوّل بود.

و اصل شهادت حضرت ابو الفضل العباس علیه السّلام مسلّم است؛ اما تفضیل و کیفیت آن غیر معلوم است و مختلف فیه. و جنگ بدر و احد و جمل و صفّین اساسا بتواتر معلوم است و تفاصیل و کیفیات آن به طور یقین نیست.

و در نقل وقایع باید قدر مشترک روایات مختلف را صحیح دانست تا آن اندازه که احتمال تصحیف و سهو و مبالغه در آن نرود و شاید تضعیف یا استبعاد به سه وجه دفع شود:

اول آنکه:

 سند حدیثى ضعیف باشد و چون ضعف سند دلیل کذب آن نیست شاید کسى قرینه بر صحّت آن بیابد که ما بر آن قرینه مطّلع نشده باشیم.

دوم آنکه:

در نقل حدیث کلمه‏ا تصحیف شود یا راوى سهوا آن را به کلمه دیگر تبدیل کند و آن سبب استبعاد یا تکذیب حدیث گردد و شاید بعد از این کسى بر آن تصحیف یا سهو متنبّه گردد و رفع استبعاد شود چنانکه در اول کتاب حدیثى گذشت که حمل عیسى علیه السّلام شش ماه بود و مؤلف گفت: این سهو است و صحیح حمل یحیى است. و در قضیه میثم گفتیم که:

وى در آن سال که کشته شد عمره گذاشت نه حج و آن روایت که ذکر حج کرده است مراد عمره است.

سیّم آنکه:

 مبالغه در حدیثى راه یافته و راوى مطلب را بزرگتر از آنچه واقع شده است بنماید یا کمتر و از این جهت به نظر مستبعد آید و چون کسى به دقت در آن نگرد اصل واقعه را از زواید آن جدا تواند کرد.

اینها که گفتیم در اخبار ضعیف است و اخبار صحیح را خود تکلیف معیّن است و از اینکه عبید الله قاتل این دو طفل را بکشت تعجّب نباید کرد چون وى مردى تیزبین و دوراندیش و سخت سیاست بود و پس از بذل جوائز به کشندگان امام علیه السّلام مى‏ترسید مردم به طمع جایزه به اندک تهمتى تیغ در میان قبائل نهند و بى‏اذن او مردم را بکشند و سرشان را بیاورند و جایزه‏ خواهند که این از هواداران حسین بود. و به روایت مناقب قدیم او به کشتن آن دو طفل از پیش امر نکرده بود.[2]

 

 

---

[1]ـ محمد بن علی بن بابویه قمی، الامالی للصدوق، ترجمه محمد باقر کمره‎ای، تهران، 1376هـ، چاپ ششم، ص: 84.

[2]ـ دمع السجوم، ترجمه نفس المهوم، شیخ عباس قمی، مترجم علامه شعرانی، قم، هجرت، 1381هـ، چاپ اول، ص132.

زندگی نامه مسلم بن عقیل

 

 

 

در میان جوانان برومند «بنى‌‏هاشم‏»؛ جناب مسلم بن عقیل بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم (علیهم السلام) برادرزاده حضرت علی (علیه السلام) یکى از چهره‏ هاى تابناک و شخصیت‏هاى بارز، به شمار مى ‏رود. وی فرزند عقیل؛ عموزاده و صحابی گرانقدر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و همسر رقیه دختر حضرت علی (علیه السلام) است. او از خاندانی پاک، شجاع و با فضیلت برخاست و زیر نظر عموی گرامی‏‌ اش، حضرت علی (علیه ‌السلام)، و پسر عموهای خود؛ امام حسن و امام حسین (علیهما ‌السلام) پرورش یافت و از علم، تقوی و دیگر فضائل آن بزرگواران بهره‌‏ مند گردید.

 

نسب و خاندان مسلم بن عقیل

پدر مسلم، «عقیل بن ابی طالب»، برادر بزرگ تر حضرت علی (علیه السلام) و پسر عموی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله)، مردی آگاه و دانشمند بود و در بین قریش فردی سرشناس و محترم به شمار می آمد که بهره کاملی از دانش انساب داشت. نام دقیق مادر حضرت مسلم در تاریخ نیامده است و اخبار پراکنده ای در مورد نام و هویت او وارد شده است. برخی می گویند: مادر او از زنان آزاد نَبْط و از خاندان «فرزندا» به شمار می‌‏ رفت. برخی دیگر بر این باور هستند که او کنیزی بوده که عقیل او را از شام خریداری نموده است.شماری از مورّخان نام او را حُلَیّه برخی او را علیّه و عده ای دیگر او را را حلبه خوانده اند.(1)

ابن ابی الحدید در این باره می نویسد: روزی معاویه از عقیل پرسید: «آیا تو حاجتی داری که من آن را بر آورم؟ عقیل پاسخ گفت: آری می خواستم کنیزی بخرم اما صاحبانش آن را به کمتر از چهل هزار درهم نمی فروختند [و من توان خریداری آن را نداشتم]. معاویه به ریشخند گفت: ای عقیل! تو که کوری پس با کنیزی که فقط پنجاه درهم بیارزد بی نیاز می شوی، چه نیازی است کنیزی بخری که چهل هزار درهم ارزش دارد؟ عقیل نیز که به صراحت لهجه و پاسخ گزنده مشهور بود، بی درنگ گفت: آری [نابینا هستم] اما دوست دارم برایم پسری بزاید که چون او را به خشم آری با شمشیرش گردنت را بزند. معاویه خنده خود را فرو خورد و گفت: ابایزید! با تو شوخی کردم [ناراحت مشو!] سپس دستور داد همان کنیز را برای او خریداری کنند. عقیل از آن کنیز صاحب مسلم شد.

 

ولادت مسلم بن عقیل

تاریخ دقیق ولادت حضرت مسلم چندان مشخص نیست، اما شاید بتوان با در نظر گرفتن سن فرزندان او که در کربلا به شهادت رسیده اند و نیز با توجه به رویدادهایی که در دوران زندگانی وی به وقوع پیوسته و نیز شرکت در جنگ هایی که تاریخ، آشکارا از حضور مسلم در آنها نام برده است، سن تقریبی ایشان را به هنگام شهادت تخمین زد.  بر همین اساس برخی سن اییشان را هنگام شهادت، ۳۵ سال دانسته اند.

 

‏اسامی و القاب مسلم بن عقیل

نام آن حضرت مسلم است، امام حسین (علیه السلام) در نامه ای که برای کوفیان توسط حضرت مسلم می فرستد، وی را به «ثقه» توصیف می کند. امام (علیه السلام) در این نامه می نویسد: «کسی را به سوی شما می فرستم که برادر، پسر عمو و مورد اطمینان از اهل بیتم محسوب می شود».

در زیارت نامه آن حضرت به واژه ای اشاره شده است که می تواند لقبی از القاب ایشان باشد. در آنجا چنین آمده است: «السلام علیک ایّها العبد الصالح …». بنابر این، عبد صالح از القاب آن حضرت محسوب می شود.(2)

 

همسر مسلم بن عقیل

نام همسر مسلم، رقیه؛ دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام)است.

البته گفته شده است که مسلم پس از وفات رقیه، مجدداً داماد امام على (علیه السلام) شده و رقیه صغرى یا ام کلثوم را به همسرى خود درآورده است.

 

فرزندان مسلم بن عقیل

برای مسلم بن عقیل دو تا چهارده فرزند ذکر کرده اند که البته این تعداد خالی از مبالغه نیست. در منابع کهن تنها نام چهار یا پنج یا هفت تن از آنها برده شده است که عبارت اند از: عبدالله، محمد، علی، مسلم، حمیده(عاتکه)، ابراهیم و عبدالرحمن.(3)

 

شهادت مسلم بن عقیل

در مورد چگونگی شهادت مسلم بن عقیل باید گفت: پس از اسارت وی و بردنش به دارالاماره، ابن زیاد به بُکیر بن حمران[ که در جنگ با مسلم مجروح شده بود، دستور داد تا برای آرامش و خنک شدن دل خود، کشتن او را بر عهده بگیرد. بُکیر، وی را به بالای قصر برد. مسلم بن عقیل در حالی که تکبیر می ‏‌گفت، استغفار می‌‏کرد و بر انبیا و فرشتگان درود می‏‌فرستاد، می‏‌گفت: خداوندا، میان ما و این گروه که بر ما ستم روا داشتند، ما را تکذیب کردند و کشتند، تو خود حکم بفرما. وقتی به بالای قصر رسیدند، بکیر سر آن حضرت را از بدن جدا کرد و پیکرش را از بالای پشت بام به پایین قصر انداخت. سپس وحشت زده نزد عبیدالله بازگشت و گفت: هنگامی که مسلم را به قتل رساندم، ناگهان دیدم مردی سیاه چهره و زشت در برابرم ایستاده و انگشتان خود را به دهان گرفته است، من با مشاهده آن بسیار ترسیدم!

مسلم بن عقیل در روز چهارشنبه نهم ذی حجه سال ۶۰ هجری در کوفه به شهادت رسیدسر مبارک مسلم را همراه با سر هانی بن عروه به شام فرستادند. یزید دستور داد تا آن‌ها را بر سر در یکی از دروازه ‏‌های شهر دمشق آویختند. پیکرش را نیز در بازار قصاب‏‌های کوفه بر روی زمین کشاندند و سپس در همان جا به دار آویختند.(4)

 

منابع :

1.لیث صفوی تاریخ خلیفه بن خیاط ص 145

2.الارشاد محمدبن محمد

3. لیث صفوی تاریخ خلیفه بن خیاط ص135

4. . الفتوح، ج ۵، ص ۶۲٫

گوشه‌ای از فضائل بی کران حضرت خدیجه سلام الله علیها

فضایل حضرت خدیجه کبری(ع) در دوران جاهلیت

حضرت خدیجه کبری(ع) در دوران جاهلیت نیز در فضایل فراوان مشهور بود: زبیر بن بکار گفته است: خدیجه(ع) در جاهلیت، «طاهره» خوانده می شد.[3]

ابن هشام می نویسد: «خدیجه(ع) صاحب نسب والا، دارای برترین شرافت، صاحب بیش ترین ثروت و حریص ترین بانوان قریش به حفظ امانت و التزام به معیارهای اخلاقی، عفت و کرامت انسانی بود، پس بلندترین قلۀ شرف را به خود اختصاص داده بود».[4]

ابن اثیر، او را شریف ترین زنان خوانده و گفته است: «خدیجه(ع) زنی دوراندیش، خردمند و شریف بود. با آن همه بزرگواری و کرامتی که پروردگار برای او اراده کرده بود، شریف ترین زنان قریش از لحاظ نسب و از همۀ آن ها ثروتمندتر و شریف تر بود. همۀ قوم او بر ازدواج با او حریص بودند».[5]

عبدالعزیز جَنابِذی نیز آن بانو را پاک ترین زن خوانده، می گوید: «خدیجه(ع) در آن روز از لحاظ نسب پاک ترین قریش و شریف ترین و ثروتمندترین آن ها بود. همۀ قومش سخت بر ازدواج با او حریص بودند؛ ولی او خودداری ورزید و ازدواج با پیغمبر(ص) را پیشنهاد داد و گفت: من به شما میل و رغبت دارم، به خاطر شرف شما در قومت و امانت داری که نزد آن ها داری و خوش اخلاقی و راست گفتاری شما».[6]

او دارای سخاوتی فراوان بود. عمر ابونصر گفته است: به خدیجه(ع) دختر خویلد، بانوی جلیل القدر عرب نسب و کرامت گوهر و سروری قبیله و عزت عشیره و فراوانی مال بوده است. به همین علت نیاز تهیدست را برآورده می کرد و گرسنه را اطعام می نمود و برهنه را می پوشاند. پس خدیجه(ع) در اخلاق، نسب و ثروتش میان قوم خود و همگنانش یگانه و منحصر بود.[7]

فضایل حضرت خدیجه(ع) از زبان پیامبر اکرم(ص)

دربارۀ آن بانو از زبان پیامبر اکرم(ص) سخنان بسیاری گفته شده است که فقط به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:

1. حضرت خدیجه(ع)، سرور زنان بهشت

پیامبر اکرم(ص) روزی در حضور مردم مسجد، امام حسن و حسین(ع) را چنین معرفی کردند: «یا أَیهَا النَّاسُ! أَ لَا أُخْبِرُکُمُ الْیوْمَ بِخَیرِ النَّاسِ جَدّاً وَ جَدَّةً؟ قَالُوا: بَلَی! یا رَسُولَ اللَّه! قالَ: عَلَیکُمْ بِالْحَسَنِ (ع) وَ الْحُسَینِ(ع) فَإِنَّ جَدَّهُمَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ جَدَّتَهُمَا خَدِیجَةُ الْکبری(ع) بِنْتُ خُوَیلِدٍ سَیدَةُ نِسَاءِ الْجَنَّة؛[8] ای مردم! آیا امروز به شما خبر ندهم بهترین مردم را از جهت جدّ و جدّه چه کسی است؟ پاسخ دادند: آری ای رسول خدا! پیامبر اکرم(ص) فرمودند: بر شما باد به حسن و حسین(ع)؛ چراکه جدّ آن دو رسول خدا(ص) و جدّۀ آنان خدیجۀ کبری(ع) دختر خویلد، سرور زنان بهشت است».

2. کجاست مثل خدیجه (ع)؟

در کتاب های اهل تسنن آمده است که عایشه می گوید: «ما غِرْتُ عَلَی اِمْرَأَةٍ لِرَسُولِ اللهِ (ص) کما غرْتُ عَلَی خَدِیجَةَ(ع) لِکثْرَةِ ذِکرِ رَسُولِ اللهِ (ص) إِیاهَا وَ ثَنَائِهِ عَلَیهَا؛[9] آن قدر که بر خدیجه(ع) حسادت می کردم، بر هیچ یک از همسران رسول خدا(ص) حسادت نمی کردم؛ زیرا آن حضرت(ص) از ایشان بسیار یاد می کرد و بسیار تمجید می نمود».

در جایی دیگر نقل شده است که عایشه می گوید: هرگاه رسول خدا(ص) به یاد خدیجه(ع) می افتاد، از او به نیکی یاد می کرد. روزی حسادت بر من چیره شد و گفتم: چرا زیاد از آن پیرزن، یاد می کنی؟ حضرت فرمودند: «[خَدِیجَةُ وَ أَینَ مِثْلُ خَدِیجَةَ؟] مَا أَبدَلَنِی الله عَزَّ وَجَلَّ خَیْرًا مِنْهَا، قَدْ آمنَتْ بی إِذْ کفَرَ بی الناسُ، وَ صَدَّقَتْنِی إِذْ کَذَّبَنِی الناسُ وَ وَاستْنِی بِمَالِهَا إِذْ حَرَمَنِی النَّاسُ، وَ رَزَقَنِی اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَلَدهَا إِذْ حَرَمَنِی أَوْلَادَ النِّسَاء؛[10] خدیجه(ع) و کجاست مانند خدیجه(ع)؟! خداوند بهتر از او نصیب من نفرموده است؛ زیرا هنگامی که همۀ مردم مرا تکذیب می کردند، او مرا تصدیق می کرد و هنگامی که مردم مرا محروم می داشتند، او با اموال خود مرا یاری می کرد و خداوند فرزندان مرا از او به من عنایت فرمود و حال آن که از غیر او فرزندی به من عنایت نفرمود».

3. حضرت خدیجه(ع) از بهترین زنان عالم

ابن عباس می گوید: روزی رسول خدا(ص) چهار خط کشید. آنگاه پرسید: آیا می دانید این خط ها چیستند؟ گفتیم: خدا و رسولش داناترند. فرمود: «افضَلُ نِساءِ أهلِ الجَنّةِ: خَدیجَةُ بِنتُ خُوَیلِدٍ و فاطِمَةُ بِنتُ محمّدٍ (ص) و مریمُ بِنتُ عِمرانَ و آسِیةُ بِنتُ مُزاحِمٍ امرأةُ فِرعَونَ؛[11] برترین زنان بهشت: مریم دختر عمران، خدیجه(ع) دختر خویلد، فاطمه دختر محمد(ص) و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون هستند».

4. برتری حضرت خدیجه(ع)

پیامبر(ص) به عایشه که در حال برتری جویی از فاطمه(ع) بود، فرمودند: «یا عَائِشَةُ أَوَ مَا عَلِمْتِ أَنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ وَ عَلِیاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ وَ حَمْزَةَ وَ جَعْفَراً وَ فَاطِمَةَ وَ خدِیجَةَ علَی الْعالَمِینَ؛[12] ای عایشه! آیا نمی دانی که خداوند... علی، حسن، حسین، حمزه، جعفر، فاطمه و خدیجه(ع) را بر جهانیان برگزید»؟

5. حضرت خدیجه(ع)، لایق سلام خدا

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: روزی جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای رسول خدا! این خدیجه(ع) است، هرگاه نزد تو آمد، بر او از سوی پروردگارش و از طرف من سلام برسان: «او را به خانه ای از یک قطعه زبرجد در بهشت که در آن رنج و ناآرامی نیست، مژده بده!».[13]

روایت شده است؛ روزی جبرئیل به حضور پیامبر(ص) آمد و جویای حضرت خدیجه(ع) شد، پیامبر(ص) او را نیافت، جبرئیل گفت: وقتی آمد، به او خبر بده که پروردگارش به او سلام می رساند.[14]

6. حضرت خدیجه(ع)، از جملۀ مقرّبین

پیامبر اکرم(ص) در تفسیر آیۀ 22 سورۀ مطففین؛ (عَیناً یَشرَب بِهَا المُقَرَّبُون)؛ «چشمۀ بهشتی که مقرّبان از آن می نوشند»، می فرمایند: «الْمقَرَّبُونَ السابِقُونَ: رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ خَدِیجَةُ وَ ذُرِّیتُهُمُ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِیمَانٍ».[15]

7. حضرت خدیجه(ع)، مادرزنی عجیب

روزی پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) فرمودند: تو همسری مانند فاطمه(ع) داری که من ندارم. تو مادرزنی مثل خدیجه(ع) داری که من ندارم.[16]

8. حضرت خدیجه(ع)، مایۀ فخر خدا

پیامبر اکرم(ص) در چهل شبانه روز در غار حرا، توسط عمار یاسر به حضرت خدیجه(ع) چنین پیام داد: «فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیبَاهِی بِک کرَامَ مَلَائِکتِهِ کلَّ یوْمٍ مِرَاراً؛[17] همانا خداوند متعال به افتخار وجود تو هرروز به طور مکرر به فرشتگان بزرگش افتخار می کند».

9. حضرت خدیجه(ع)، اولین زن مسلمان

در آن هنگام که پیامبر اکرم(ص) در بستر رحلت قرار گرفت، حضرت زهرا(ع) بسیار پریشان و گریان بود، حضرت فرمودند: دل خوش دار که: «إِنَ علِیاً أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَسُولِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ هُوَ وَ خَدِیجَةُ أُمُّک؛[18] همانا علی(ع) نخستین شخص از این امت است که به ذات پاک خدا و رسولش ایمان آورد. او و خدیجه(ع) مادر تو، اولین افرادی هستند که به اسلام پیوستند».

هشام بن محمد گفته است: رسول الله(ص) به حضرت خدیجه(ع) احترام می گذاشت و در همۀ کارها با او مشورت می کرد. او وزیر صدق و راستی بود و نخستین کسی است که به پیغمبر(ص) ایمان آورد و تا زمانی که خدیجه(ع) حیات داشت، پیغمبر(ص) هرگز همسر دیگری برنگزید. همۀ فرزندان آن حضرت، جز ابراهیم، از خدیجه اند.[19]

«محمد بن احمد ذهبی» گفته است: خدیجه(ع) اُم المؤمنین و سرور زنان جهانیان زمان خویش است... وی نخستین بانویی است که اسلام آورد و پیش از هر کس پیغمبر(ص) را تصدیق نمود و به او پردلی و شجاعت داد. مناقب حضرت خدیجه(ع) فراوان است. او از میان زنان، کسی است که به مرحلۀ کمال رسیده و خردمند، با جلال، متدین، پاک دامن، بزرگوار و از اهل بهشت بود. پیغمبر(ص) او را ستایش می کرد و بر دیگر زنان مؤمنان برتری می داد و او را بسیار بزرگ می داشت... پیامبر(ص) از فقدان او غمگین گشت؛ زیرا او بهترین خویشاوند بود. از مال خویش به پیامبر(ص) انفاق می کرد.[20]

عبدالرحمن بن جوزی گفت است: چون امر نبوت ظاهر شد، حضرت خدیجه(ع) به اسلام گروید. او نخستین بانویی است که به او ایمان آورد و پیغمبر(ص) هم با همسر دیگری ازدواج ننمود تا این که او از دنیا رفت. همۀ فرزندان آن حضرت، جز ابراهیم، از خدیجه اند.[21]

عبدالملک بن هشام گفته است: خدیجه(ع) دختر خویلد به پیامبر(ص) ایمان آورد و آنچه را که از خداوند بر حضرت آمده بود، تصدیق کرد، پس پروردگار بدین امر بار اندوه را از پیغمبرش سبک کرد و غم هایش را به وجود خدیجه(ع) برطرف ساخت.[22]

10. الطاف حضرت خدیجه (ع)

پیامبر اکرم(ص) بعد از وفات حضرت خدیجه کبری(ع) هرگاه به یاد او می افتاد، اشک فراق بر دیدگانش جاری می شد. روایت شده است: روزی پیرزنی نزد رسول اکرم(ص) آمد. آن حضرت او را مورد لطف سرشار خود قرار داد. وقتی آن پیرزن رفت، عایشه علت آن همه مهربانی به پیرزن را از پیامبر(ص) پرسید، حضرت در جواب فرمودند: «إِنَّهَا کانَتْ تَأْتِینَا زَمَنَ خَدِیجَةَ وَ إِنَّ حُسْنَ الْعَهْدِ منَ الْإِیمان؛[23] این پیرزن در عصر حیات خدیجه(ع) به خانۀ ما می آمد و از کمک ها و الطاف سرشار خدیجه(ع) برخوردار بود. همانا پایبندی نیکو به عهد و پیمان، از ایمان است».

11. یاد خدیجه(ع) در خواستگاری امام علی(ع)

در جریان مراسم خواستگاری امام علی(ع) از حضرت زهرا(ع) و وساطت ام سلمه به همراه ام ایمن، حضرت در بخشی از گفتار خود به حضرت خدیجه(ع) اشاره نمودند و آرزو کردند: ای کاش آن مادر یگانه در این مراسم حضور می یافت و می توانست در مراسم ازدواج جگرگوشه اش حاضر باشد. تا سخن به نام خدیجه(ع) رسید، ناگهان پیامبر اکرم(ص) به صدای بلند شروع به گریستن نمود، سپس فرمود: «کجاست همانند خدیجه(ع)؟ در آن هنگام که مردم مرا تکذیب می کردند، او مرا تصدیق کرد...».[24]

12. سلام ویژۀ خداوند متعال به حضرت خدیجه(ع)

ابوسعید خدری می گوید: رسول خدا(ص) فرمود: در شب معراج جبرئیل مرا به سوی آسمان ها برد و سیر داد. هنگام مراجعت به جبرئیل گفتم: آیا حاجتی داری؟ گفت: حاجت من این است که سلام خدا و سلام مرا به خدیجه(ع) برسانی. وقتی پیامبر(ص) به زمین رسید، سلام خدا و جبرئیل را به خدیجه(ع) ابلاغ کرد، خدیجه گفت: «إِنَ اللَّه هوَ السَّلَامُ وَ مِنْهُ السَّلَامُ وَ إِلَیهِ السَّلَامُ وَ عَلَی جَبْرَئِیلَ السَّلَام؛[25] همانا ذات پاک خدا سلام است و از اوست سلام و سلام به سوی او بازمی گردد و بر جبرئیل سلام باد».

فضایل حضرت خدیجه(ع) از زبان سایر معصومان(ع)

امیر المؤمنین علی (ع)

امام علی(ع) در ابیاتی از حضرت خدیجه(ع) به نیکی یاد کرده، او را سرور بانوان خوانده و در فراق ایشان و از دست دادن پدر گرامی شان، حضرت ابوطالب(ع) این ابیات را سرودند: هان ای دو چشم من! باران اشک از آسمان دیدگانم فروبارید. خداوند این باران اشک را در سوگ دو از دست رفته، بر شما مبارک گرداند؛ چراکه آن دو به راستی بی نظیر بودند. هان ای دو چشم من! در سوگ غمبار سالار مکه و فرزند رئیس آن (ابوطالب) و در رحلت جان گداز سرور بانوان، اولین زنی که به همراه رسول خدا(ص) نماز گزارد (ببارید).[26]

حضرت امام علی(ع) در جای دیگر می فرمایند: «بأَبِی خدِیجَةَ الکبری؛[27] پدرم به فدای خدیجه بانوی بزرگ باد!»

امام حسن مجتبی(ع)

امام حسن(ع)، در برابر ناسزاگویی معاویه به امام علی(ع)، چنین پاسخ داد: «أَیهَا الذَّاکرُ علِیاً! أَنَا الْحَسَنُ وَ أَبِی علی(ع) وَ أَنْتَ مُعَاوِیةُ وَ أَبوکَ صخْرٌ وَ أُمی فاطِمَةُ(ع) وَ أُمکَ هنْدٌ وَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ جَدُّکَ حَرْبٌ وَ جَدَّتِی خَدِیجَةُ(ع) وَ جَدَّتُکَ قُتَیلَةُ؛[28] ای کسی که به پدرم علی(ع) دشنام می دهی! من حسنم و پدرم علی(ع) و تو معاویه ای و پدرت صخر (اسم اصلی ابوسفیان). مادر من فاطمه(ع) است و مادر تو هند. جدّ من پیامبر اکرم(ص) است و جدّ تو عتبة بن ربیعه و مادربزرگ من خدیجه(ع) و مادربزرگ تو قُتیله.» این افتخار، نشان از مقام باعظمت این بانوست.

امام حسین(ع)

امام حسین (ع) در روز عاشورا در ضمن خطبه ای به دشمنان فرمود: «هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَدَّتِی خَدِیجَةُ(ع) بِنْتُ خُوَیلِدٍ أَوَّلُ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِسْلَاماً؛[29] آیا می دانید که جدّۀ من خدیجه(ع) دختر خویلد است؛ اول بانو در این امت که اسلام آورد؟» این فراز اولاً نشان می دهد که لشکریان عمر سعد نیز از فضایل حضرت خدیجه(ع) باخبر بودند. ثانیاً گوشزد می کند که خدیجه(ع) اولین زن مسلمان بود، همچون حضرت علی(ع) که اولین مرد مسلمان بود.

امام سجاد(ع)

امام سجاد(ع) در خطبه ای در شام برای معرفی خود، به مردم شام فرمود: «أَنَا ابْنُ خَدِیجَةِ الکُبرَی (ع)؛[30] من فرزند خدیجۀ کبری(هستم».

امام زمان(عج)

طبق معرفی امام زمان(عج) در بعضی نسخه های دعای ندبه می خوانیم: «أَیْنَ ابْنُ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی وَ ابْنُ عَلِیٍّ الْمُرْتَضَی وَ ابْنُ خَدِیجَهَ الْغَرَّاءِ وَ ابنُ فاطِمَهَ الْکُبْرَی؛ کجاست فرزند پیغمبر مصطفی(ص) و فرزند علی مرتضی(ع)؟ کجاست آن فرزند خدیجۀ بلندمقام و بزرگوار و فرزند فاطمۀ بزرگ؟»

حضرت زینب(ع)

حضرت زینب(ع) در روز یازدهم محرم، پس از آن که از کنار بدن های مطهر شهدا عبور می کرد، خطاب به خداوند گفت: «بأَبِی محَمَّدٌ الْمُصْطَفَی(ص) بِأَبِی خَدِیجَةُ الْکُبْرَی(ع)؛[31]پدرم به فدای محمد مصطفی(ص)، به فدای خدیجۀ کبری(ع) باد».

فضایل حضرت خدیجه(ع) از زبان زید بن علی (ع)

زید بن علی(ع) که ضد حکومت هشام بن عبدالملک انقلاب عظیمی کرد، در سخنی چنین احتجاج می کند: «فَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمَوَدَّةِ أَبُونَا رَسُولُ اللَّهِ وَ جَدَّتُنَا خَدِیجَةُ؛[32] ما به مودت و دوستی سزاوارتر هستیم؛ چراکه پدر ما رسول خدا(ص) و جدۀ ما خدیجه(ع) است».

فضایل حضرت خدیجه(ع) از زبان عبدالله بن زبیر

عبدالله بن زبیر، با آن که با خاندان رسالت دشمنی کرد، در گفتگویی با ابن عباس، به حضرت خدیجه(ع) به عنوان عمه اش افتخار نموده، می گوید: «اَلَستَ تَعلَمُ أَنَّ عَمَّتِی خَدِیجَةُ سَیدةُ نِساءُ العَالَمِین؛[33] آیا نمی دانی که عمه ام خدیجه(ع) سرور بانوان جهان است؟»

فضایل حضرت خدیجه(ع) در زیارت نامه ها

در زیارت اکثر امامان(ع) غیر از امام علی(ع) و امامزادگانی که زیارت نامه دارند، مثل حضرت معصومه(ع) این جمله آمده است: «السَّلامُ عَلیکَ یَابنَ (یا بِنتَ ) خَدیِجَةَ الکُبری»، از جمله در زیارت حضرت زهرا(ع) می خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الصِّدِّیقَةِ فَاطِمَةَ الزَّکیةِ حَبِیبَةِ حَبِیبِک وَ نَبِیک وَ أُمِّ أَحِبَّائِک. .. و علی أُمِّهَا خدِیجَةَ الْکبرَی؛[34] سلام بر صدیقه، فاطمۀ پاکیزه، محبوب دل حبیبت و نبیّت (حضرت محمد(ص)) و بر مادرش، خدیجۀ کبری(ع)».

در زیارت نامۀ امام حسین (ع) نیز آمده است: «السَّلَامُ عَلَیک یا ابْنَ خَدِیجَةَ الْکبْرَی؛[35] سلام بر تو ای پسر خدیجۀ کبری!» همچنین در زیارت نامۀ همسران پیامبر(ص) می خوانیم: «السَّلَامُ عَلَی أَزْوَاجِک الطَّاهِرَاتِ الْخَیرَاتِ أُمَّهَاتِ الْمُؤْمِنِینَ خُصُوصاً الصِّدِّیقَةَ الطَّاهِرَةَ الزَّکیةَ الرَّاضِیةَ الْمَرْضِیةَ خَدِیجَةَ الْکبْرَی أُمَّ الْمُؤْمِنِین؛[36] سلام بر همسران پاک و نیک تو، مادران مؤمنان، به خصوص سلام بر بانوی راستین و پاک و پاکیزه، خشنود و پسندیده، خدیجه(ع) بانوی بزرگ، مادر مؤمنان!».

فضایل حضرت خدیجه(ع) در کلام برخی بزرگان

غرض از نقل این سخنان آن است که بگوییم مورخان با گذشت ادوار و اختلاف مذاهب و فرقه ها، در ستایش و مقدس شمردن این بانو اتفاق نظر دارند.

1. ابن اسحاق: خدیجه(ع) برای اسلام، وزیر صداقت بود؛[37]

2. عبدالله علائلی: خدیجه(ع) از دردهای مبارزه ای که هم نشین پیغمبر(ص) در آن وارد می شد، استقبال می کرد و در این پیکار دوشادوش با او در کمال فعالیت، شکیبایی، قاطعیت و خداجویی غوطه ور می گشت، بی آن که سست شود یا هراسی به دل راه دهد؛ بلکه از این پُل های غم و اندوه و حوادث سنگین، با تبسمی از بزرگواری و عظمت عبور می کرد، چنان که نظیر این جز از سازندگان تاریخ سابقه نداشته است. او با سینۀ باز و گشاده و قامت شعله ور از ایمان، خود از طوفان حوادث استقبال می کرد، بی آن که احساسی از بازتابی ویرانگر یا اضطرابی چون صاعقه داشته باشد.[38]

3. دکتر علی ابراهیم حسن: هرگاه بخواهیم نمونه ای از یک همسر با اخلاص و پاک دامن و زنی باوقار و خردمند نشان دهیم، بهتر از خدیجه(ع) ام المؤمنین (مادر مؤمنان) نمی توانیم پیدا کنیم. این بانوی بسیار خردمند جاهلیت و اسلام را درک کرد و در هر دو دوره، از منزلتی ممتاز بهره داشت، تا جایی که طاهره نامیده می شد. پس او مال و جمال و کمال را در یکجا جمع کرد. .. خدیجه(ع) نخستین بانویی بود که به اسلام گروید و با تشویق و شجاعت دادن پیامبر(ص) را یاری می نمود و غم را از چهرۀ او می زدود.[39]

4. سلیمان کتانی مسیحی: خدیجه(ع) دوستی خود را به همسرش بخشید و حال آن که احساس بخشش نمی کرد؛ بلکه احساس می کرد محبت و دوستی از او می گیرد و همۀ سعادت را از او کسب می کند. ثروتش را به او بخشید و هرگز احساس نداشت که می بخشد؛ بلکه این احساس را داشت که از او هدایت را که بر همۀ گنج های روی زمین برتری دارد، کسب می نماید. پیغمبر(ص) به نوبۀ خود به او دوستی و قدرشناسی داد. همین امر او را به عالی ترین درجه رساند و او نیز احساس نمی کرد که آن را به خدیجه(ع) داده است؛ بلکه می گفت: «مَا قَامَ الإسلَامُ إلَّا بِسَیفِ علی(ع) و ثَروَة خَدیِجَه(ع)؛ اسلام جز با شمشیر علی(ع) و ثروت خدیجه(ع) بر پا نشد.» پیغمبر(ص) عمر و بهترین دورۀ جوانی خود را به او بخشید و به جای او، همسر دیگری هم انتخاب نکرد.[40]

5. سهیلی: حضرت خدیجه(ع) صاحب خانۀ اسلام بود و آنگاه که او ایمان آورد، خانۀ اسلامی بر روی زمین جز خانۀ او نبود.[41]

حضرت خدیجه(ع) سرور بانوان قریش بود و در جاهلیت و اسلام به «طاهره» ملقّب گردید.[42]

6. ابن حجر: سرمنشأ اهل البیت(ع) خدیجه(ع) است، نه جز او؛ زیرا حسنین(ع) از فاطمه اند و فاطمه(ع) دختر اوست و علی(ع) هم در خانۀ خدیجه(ع) بزرگ شد و سپس با دختر او ازدواج کرد.[43]

خدیجه(ع) بر این حریص بود که رضایت پیامبر(ص) را به هر شکل ممکن جلب نماید و هرگز از او چیزی دیده نشد که موجب خشم و غضب آن حضرت شود، چنان که از دیگران دیده شد.[44]

این جملات جای دقت بسیاری دارد. او می گوید: خدیجه(ع) در نخستین لحظات بعثت، رسالت آن حضرت را تصدیق نمود. اعتقاد راسخ و ثبات قدم او نشانگر یقین کامل، عقل وافر و عزم راسخ او بود.[45]

7. بنت الشاطی: آیا کسی غیر از خدیجه(ع) را می شناسید که با عشقی آتشین و مهر و ایمانی استوار، بدون آن که اندک تردیدی به دل راه دهد یا ذره ای از باورش به بزرگداشت همیشگی خدا و پیغمبر(ص) بکاهد، دعوت دین را از غار حرا پذیرا شود؟[46]

کلام پایانی

در تاریخ نقل شده است: حضرت خدیجه(ع) سه روز بعد از وفات ابوطالب(ع) وفات یافت.[47] ام ایمن و ام الفضل (همسر عباس) پیکر مطهر حضرت خدیجه(ع) را شست وشو دادند و برای آخرین بار وداع کردند. در این هنگام جبرئیل، در حالی که کفنی از بهشت همراه داشت، نازل شد و عرض کرد: «یَا رَسُولَ اللَّهِ! اَلْعلِی الْأَعلی یُقْرِئُکَ السَّلامَ وَ یَخُصُّکَ بَالتَّحِیَّةِ وَ الْإِکرامِ، وَ یقُولُ لَک: یا مُحَمَّدُ! إنَّ کفَنَ خَدِیجَةَ(ع) وَ هُوَ مِن الْجَنَّةِ أَهدَی اللهُ إِلَیهَا فَکفَّنَهَا رَسُولُ اللهِ(ص) بِرِدَائِهِ الشَّرِیفِ أَوَّلاً، وَ بِمَا جَاءَ بِهِ جِبرَائِیلُ ثَانِیاً، فَکانَ لَهَا کفنَان: کفنُ مِن اللهِ وَ کفَنُ مِن رَسُولِ اللهِ(ص)؛[48] ای رسول خدا! خدای تعالی به تو سلام می رساند و می فرماید: ای محمد! همانا این کفن خدیجه(ع) از کفن بهشتی است که از جانب خدا هدیه می شود. پس رسول اکرم(ص) ابتدا خدیجه(ع) را با ردای مبارک خود کفن کرد و سپس با آن کفنی که جبرئیل آورده بود نیز کفن نمود. پس برای خدیجه(ع) دو کفن بود: کفنی از جانب خدا و کفنی از جانب رسول خدا (ص)».

آنگاه پیامبر خدا(ص) حضرت خدیجه(ع) را حنوط کرد و با همان پارچه ای که جبرئیل از طرف خداوند عزّوجلّ برای او آورده بود، کفن نمود و خود شخصاً درون قبر رفت و پیکر پاک خدیجه(ع) را در خاک نهاد و سنگ لحد را چید. در این هنگام پیامبر اکرم(ص) برای همسرشان خدیجه(ع) اشک می ریخت، دعا می کرد و آمرزش می طلبید.

پیکر مطهر و نورانی حضرت خدیجۀ کبری(ع) در قبرستان مَعلاة (ابوطالب یا حَجون) شهر مکه به خاک سپرده شده است. قبرستان معلاة، قدیمی ترین قبرستان شهر مکه است که به قبرستان حَجون (یا حُجون) و نزد ایرانیان به قبرستان ابوطالب(ع) نیز مشهور است و مقبرۀ بنی هاشم نیز گفته می شود و عبدالمطلب و ابوطالب(ع)، یاسر و سمیه(ره) اولین شهدای اسلام نیز در این قبرستان دفن شده اند.

پی نوشت ها:

[3] اسد الغابة، علی بن محمد بن اثیر، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، 1409ق، 1989م، ج 5، ص 435.

[4] همان.

[5] الکامل فی التاریخ، عزالدین ابن الأثیر، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ اول، 1417ق/ 1997م، ج 2، ص14.

[6] الفصول المهمه، ابن صباغ مالکی، دارالحدیث، چاپ اول، 1422ق، ص 133.

[7] فاطمه بنت محمد ام الشهدا و سیدة النساء، عمر ابونصر مصری، قاهره، چاپ اول، بی تا، ص 6.

[8] بشارة المصطفی، عمادالدین طبری، کتابخانه حیدریه، نجف، 1383ق، ص ۱۱۵.

[9] صحیح بخاری، محمدبن اسماعیل البخاری (194256ق)، تحقیق: محمد محمود محمد، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 2001م، ج ۳، ص ۱۳۸۹، ح ۳۶۶۰.

[10] مُسند احمد بن حنبل، مؤسسه الرساله، بیروت، 1416 ق/1996م، ج ۴۱، ص ۳۵۶: «کَانَ النَّبِیُّ(ص) إِذَا ذَکَرَ خَدِیجَةَ(ع) أَثْنَی عَلَیْهَا، فَأَحْسَنَ الثَّنَاءَ!فغِرْتُ یوْمًا، فَقُلْتُ: مَا أَکْثَرَ ما تذْکُرُهَا حَمْرَاءَ الشِّدْقِ، قَدْ أَبْدَلَکَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهَا خَیْرًا مِنْهَا».

[11] همان، ج 13، ص 162، ج 16، ص 2.

[12] بحارالانوار، ج 37، ص 63.

[13] اسدالغابه، ج 5، ص 438.

[14] همان، ج 16، ص 8.

[15] بحارالانوار، ج 44، ص 318.

[16] بحار الانوار، ج 40، ص 68؛ اسطوره مقاومت و ایثار، ص 190.

[17] کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، دار الاضواء، بیروت، چاپ اول، 1403ق، ج 2، ص 72.

[18] بحار الانوار، ج 22، ص 502.

[19] تذکرة الخواص، یوسف بن قزاوغلی (سبط ابن جوزی )، نشر شریف الرضی، قم، چاپ اول، 1376 ش/1418 ق، ص 312.

[20] سیر اعلام النبلاء، محمد بن احمد ذهبی، مؤسسه الرسالة، بیروت، چاپ اول، 1414ق، ج 2، ص 81.

[21] صفوة الصفا، ابن بزاز، نشر زریاب، تهران، چاپ اول، 1376ش، ج 2، ص 2.

[22] السیرة النبویة، ج 1، ص 275.

[23] خدیجه اسطوره ایثار و مقاومت، ص 207.

[24] کشف الغمه، ج 2، ص 133.

[25] مُسند احمد بن حنبل، ج ۴۱، ص ۳۵۶.

[26] دیوان أمیرالمؤمنین(ع)، حسین میبدی، سید ابراهیم اشک شیرین، مؤسسه نشر میراث مکتوب، تهران، چاپ اول، 1379 ش، ص ۳۵۹.

[27] بحار الانوار، ج 45، ص 59: «أَعَینَی جُودَا بَارَکَ اللَّهُ فِیکُمَا/ عَلَی هَالِکَینِ لَا تَرَی لَهُمَا مِثْلًا/ عَلَی سَیدِ الْبَطْحَاءِ وَ ابْنِ رَئِیسِهَا / وَ سَیدَةِ النِّسْوَانِ أَوَّلِ منْ صلَّی».

[28] الارشاد، شیخ مفید، دارالمفید، چاپ اول، 1414ق، ج ۲، ص ۱۵.

[29] الأمالی، محمد بن علی بن بابویه، نشر کتابچی، تهران، 1376ش، ص 158.

[30] بحار الانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۹.

[31] اللهوف، سید بن طاووس، انوار الهدی، قم، چاپ اول، 1417ق، ص ۱۳۴.

[32] خدیجه اسطوره ایثار و مقاومت، ص 200.

[33] شرح نهج البلاغه، عبدالحمید بن ابی الحدید، تصحیح: محمدابوالفضل ابراهیم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی، قم، ۱۴۰۴ق، ج 9، ص 325.

[34] مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، محمد بن الحسن طوسی، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، 1411ق، ج 1، ص 401.

[35] همان، ج 2، ص 720.

[36] بحار الأنوار، ج 97، ص 189.

[37] همان، ج 5، ص 439.

[38] مثلهن الاعلی السیدة خدیجة، عبدالله العلائلی، دارالجدید، قاهره، چاپ اول، 1992م، ص 98.

[39] نساء لهن فی التاریخ الاسلامی نصیب، حسن علی ابراهیم، مکتبة النهضة المصریة، مصر، چاپ اول، 1950م، صص 21 -23.

[40] فاطمة الزهراء و ترفی غمد، سلیمان کتّانی، المجمع العالمی لأهل البیت (ع)، قم، چاپ اول، 1429ق، ص12.

[41] روض الانف، عبدالرحمن سهیلی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1412 ق، ج 2، ص 426.

[42] همان، ص 215.

[43] فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، أحمد بن علی أبوالفضل العسقلانی الشافعی، دار المعرفة، بیروت، چاپ اول، 1379ق، ج 8، ص 138.

[44] همان، ص 134.

[45] همان.

[46] حیاة الائمة، هاشم معروف الحسنی، المکتبة الحیدریة، نجف، چاپ اول، 1382ق، ص 67.

[47] بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۳: «وَ تُوُفِّیت خَدِیجَةُ (ع) بَعدَ أَبِی طَالِبِ بِثَلَاثَةِ أَیامِ».

[48] المجالس العاشوریة، عبدالله حسن آل درویش، انتشارات اهل الذکر، قم، چاپ دوم، 1387ش، ج 1، ص 479.